شهر تبریز یکی از شهرهای برجسته ایران از دیرباز هست. این شهر پر است از جاذبه های تاریخی و با ارزش که ارگ علیشاه تبریز یکی از بناهای تاریخی تبریز می‌باشد. ارگ علیشاه تبریز در حقیقت یک دیوار بسیار بلند است که صاحب معماری آذری ارگ تبریز نیز استادی است به نام فلکی تبریزی. معماری ارگ علیشاه تبریز از جمله دیوارهای بلند ایران از گذشته تا‌کنون بوده و در مرکز شهر تبریز و درست در قسمت جنوبی نقطه مشترک دو خیابان فردوسی و امام‌خمینی در بین جاهای دیدنی تبریز واقع شده است. در حال حاضر از فضای ایجاد شده پیرامون برای برپایی نماز جمعه در تاریخچه ارگ علیشاه تبریز استفاده می‌شود و مدت زمانی است که مصلای بزرگ تبریز را نیز در ارگ علیشاه در تبریز ایجاد کرده‌اند.

آشنایی با ارگ بزرگ تبریز
شخصی که سبب ایجاد معماری ارگ علیشاه تبریز که از جاهای دیدنی تبریز می‌باشد، بوده، فردی است به نام خواجه تاج‌الدین علیشاه که قطعا به سبب نام و آوازه وی پس از گذشت این همه زمان هنوز هم که هنوز است این بنای ارزشمند قدیمی را با نام او خطاب می‌کنند. از تاریخچه ارگ علیشاه تبریز در حال حاضر چیز زیادی برجای نمانده و سهم عمده‌ای از آن توسط زلزله و گذشت زمان از بین رفته است! جالب است، بدانید که پیش از تخریب فضای داخلی و بزرگ ارگ علیشاه به جهت ایجاد مصلای بزرگ تبریز در زمان امام جمعه آیت الله ملکوتی (در سال 1360 هجری شمسی) به دست نیروهای جهاد سازندگی با بولدوزر و برخی مواد منفجره مدرسه‌ای تحت نام مدرسه نجات که از جمله مدارس اولیه ایرانی به حساب می‌آید و همچنین سالن تئاتری به نام شیر و خورشید در آن قرار داشته است. لازم به ذکر است که ارگ تبریز یا همان ارگ علیشاه که از جاهای دیدنی تبریز است، به همراه تمام محوطه و متعلقاتش در تاریخ 15 دی ماه سال 1320 شمسی با شماره 170 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسانده و پس از گذشت مدت زمان زیادی، سرانجام در تاریخ 29 خرداد سال 1357 یک نقشه کلی از منطقه تحت اختیار آن برای قوانین محافظتی و همچنین حریم استحفاظی آن در مجلس شورای حفاظت آثار تاریخی اداره کل تعیین و در همان جلسه مورد تایید همه اعضای شورا قرار گرفت. طبق آنچه تاکنون از بررسی‌ها و مشاهده‌های آثار برجای مانده از این ارگ به دست آمده، معماری ارگ علیشاه تبریز در گذشته دارای مسجد بسیار بزرگ و باشکوهی نیز بوده که در حال حاضر تنها بخش کوچکی از دیوارهای آن به همراه محراب شبستان جنوبی آن باقی مانده است. به احتمال خیلی زیاد این دیوارهای بزرگ برجای مانده سبب ایجاد ایوان طاق پوش و حمال طاق استوانه ای شکل بزرگی بوده‌اند که در کنار یکدیگر شبستان ارگ علیشاه را که از جمله عناصر برجسته آن نیز به حساب می‌رود، تشکیل می‌داده‌اند. همچنین با بررسی‌های صورت گرفته در مکان وجود این مسجد در بین جاهای دیدنی تبریز را می‌توان این طور عنوان کرد که در این مکان، ایوانی به پهنای 30.15 متر و دیوارهای قطوری به ضخامت 10.40 متر قرار داشته است. البته از پی و فوندانسیون گود و سازه‌های چشم نواز و مرتفع آن که تا خط آغازین طاق استوانه‌ای چیزی در حدود 25 متر بوده، نیز نباید غافل شد!

معماری ارگ علیشاه تبریز یا ارگ بزرگ تبریز
معماری ارگ علیشاه تبریز در بین جاهای دیدنی تبریز، آذری است که پس از ظهور اسلام در ابعاد گسترده مورد استفاده قرار گرفت. این نوع شیوه و روش معماری که به آذربایجان تعلق دارد، بیشتر با نام معماری مغولی - ایرانی شناخته می‌شود و می‌توان عصر پرکاری آن را مربوط به حکومت ایلخانان در ایران که از سال 736 لغایت 1256 قمری بوده، دانست. در سال‌های گذشته مطالب زیادی در خصوص معماری کهن و باستانی ایرانیان به قلم بسیاری از اساتید دانشگاهی و متخصصان این حرفه نوشته شده که محمدکریم پیرنیا یکی از آن‌ها می‌باشد. آقای پیرنیا در مقاله‌ای با نام سبک شناسی معماری ایران، ریشه معماری ایرانی را مربوط به حکومت‌های ایجاد شده پیش از ظهور اسلام دانسته و سبک آذری را در برهه‌ای از تاریخ، ادامه‌دار آنان عنوان نموده است. به گفته وی، سبک آذری که در زمان ایلخانان یا همان مغول بسیار رایج بوده، از جمله سبک‌های مطابق میل ایرانیان از گذشته‌های بسیار دور تا‌کنون بوده و می‌توان آن را یکی از چندین سبک معماری ترکیبی در ایران به حساب آورد. از طرفی دونالد ویلبر نیز معماری سلجوقی یا همان روش رازی را شکل اولیه معماری آذری دانسته و خود معماری سلجوقی را از سبک ساسانی که پیش از ظهور اسلام وجود داشته است می‌داند که البته تمامی این موارد را می‌توان از نوع گنبدها و شکل و شمایل آن ها نیز متوجه شد! البته محمدکریم پیرنیا در نوشته خود این مورد را نیز ذکر می‌کند که با استقرار هولاکوخان در شهر مراغه بین سال‌های 657 ق تا 1259 م وضع و اوضاع معماری ایرانی بسیار متحول شد و به دنبال تغییرات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در جوامع آن روز ایران سبک رازی یا همان معماری مورد علاقه سلجوقی دستخوش تغییراتی شد و معماری ارگ علیشاه تبریز رفته رفته به وجود آمد.

کلام پایانی
در پایان باید این را نیز خاطر نشان کرد که شروع و محل تولد معماری و سبک آذری در تاریخچه ارگ علیشاه تبریز از مراغه بوده و از همان روزهای نخست، آن را سبک مغولی می‌نامند و در ابتدا تبریز و پس از آن نیز در سراسر ایران و حتی خارج ایران رایج می‌شود و با گذشت زمان، رفته رفته ابعاد وسیع‌تری از توانایی‌های خود را بروز می‌دهد. نهایت اوج و شکوفایی معماری و سبک آذری را در بین جاهای دیدنی تبریز می‌توان از بناهای ساخته شده در عصر جانشینان تیمور و به خصوص شاهرخ متوجه شد! محمدکریم پیرنیا که می‌توان آن را پدر معماری باستانی و قدیمی ایران دانست در اغلب نوشته@های خود، سبک آذری در 2 دوره ایلخانان (مغولان) و تیموری را تقریبا یکی دانسته و هیچ تفاوتی برای این نوع از سبک معماری در این دو دوره سلسله قائل نبوده و این در حالی است که محققان و پژوهشگران زیادی بطور کلی 2 دوره حکومتی ایلخانان و تیموریان را کامل جدا از یکدیگر و منحصر به فرد می‌دانند.