سهند را عروس كوهستان های ايران گويند، زيرا سطح تمام منطقه كوهستان، پوشيده از گياه و چمن و گل و مرتع بوده و در بهاران گلزاری است بی نظير و بی همتا. توده آتشفشانی سهند در 50 كيلومتری جنوب شهرستان تبريز قرار گرفته است. حد شرقی آن از شهرستان هشترود، سراسكند و قره چمن گذشته تا حدود قافلانكوه پيش رفته است. اين رشته كوه تقريبا مدور، در ميان جلگه تبريز- مراغه قرار گرفته و جهت آن بين دره قزل اوزن و گودال درياچه اروميه، شرقی – غربی می باشد. جبهه جنوبی آن به سمت مراغه و جبهه شمالی آن به طرف تبريز متوجه است، اما امتداد آن از حدود قافلان كوه تا نزديكی های درياچه اروميه كشيده شده و رودخانه هشترود آن را بريده و برای وصول ميانه چای به قزل اوزن، راهی برای خود باز كرده است. در پاره ای نقاط نيز رودخانه شهرچای و قره چمن چای آن را در مسير جاده ترانزيتی تبريز- تهران از حدود قره چمن به بالا از رشته بزغوش جدا می كند. طول اين رشته به خط مستقيم بين تبريز و مراغه در حدود 75 كيلومتر است وقله سهند در سمت راست اين خط مستقيم واقع می باشد. طول رشته سهند از شرق به غرب در حدود 100 كيلومتر است.
زمين شناسي: پراكندگی مخروط های آتشفشانی سهند از يك نظم كلی تبعيت نكرده اند. اين مخروط و قلل به صورت منفرد، سری، خطی و متحدالمركز ديده می شوند. شكل آتشفشانی بزرگ مانند قرمز گل، سلطان داغی و قارميش داغی از نظر تقسيم بندی كلاسيك آتشفشانی، جزو دسته مختلط به شمار می آيند. مواد حاصله، دارای چينه بندی مشخص می باشندف يعنی فعاليت آتشفشانی آن ها در چند مرحله صورت گرفته است. آتشفشان قرمز گل، قديمی ترين آتشفشان سهند است كه در دوره ميوسن ميانی فعاليت داشته است (12 ميليون سال پيش). در صورتی كه سلطان داغی و قارميش داغ ده ميليون سال پيش فعال بوده اند. دهانه دو آتشفشان بزرگ در نتيجه عمل فرسايش از بين رفته و قسمتی از دهانه آن به وسيل مخروط آتشفشان های جديد پوشيده شده است. آتشفشان های يك مرحله ای در سهند فراوان است كه جوان تر از آتشفشان های چند مرحله ای می باشند و به طور جدا از هم، گاهی به صورت قله های گرد و پستان مانند در دامنه آتشفشان های بزرگ تشكيل شده اند. در ساختمان كوه های سهند كنگلومرای آتشفشانی، گدازه های آندزيتی، لايه های پونس دار، روانه های برش، اينمبريت، لاهار و بالاخره گدازه های داسيت جلب توجه می كنند و طرز قرار گرفتن هر كدام از آن ها، مورفولوژی خاصی به توده كوهستان سهند داده است. از آن جايی که هشت ماه از سال قله ها و دهانه های سهند از برف و يخ پوشيده شده است، عوامل موثر در تغيير شكل كوهستان سهند، تاثير درجه حرارت، جريان آب ها و عمل فرسايش آبی و يخچالی اهميت مخصوصی دارند. بنابراين به علت برودت هوا و انجماد و انقباض، توده سنگ ها به صورت تخته سنگ هايی ورقه ورقه درآمده اند. مانند سلطان داغی، كچی قيه سی، حيدريوردی، شرشر داغی. مواد آتشفشانی سهند بر روی رسوبات دوران های مختلف (از پالئوزوئيك تا ميوسن) مساحت تقريبی 4500 كيلومتر مربع را پوشانيده است. اين عدد قشر نازك خاكسترهای آتشفشانی سهند در مناطق دوردست را شامل نمی شود. فعاليت آتشفشانی سهند از دوران پليوسن شروع گرديده و در 140 هزار سال قبل به پايان رسيده است. تعيين سن مطلق گدازه های مختلف سهند بين 12 ميليون سال تا 140 هزار سال برآورد شده است. آتشفشان سهند در چند مرحله فعاليت داشته و در حد بين اين فعاليت ها، آرامش نسبی برقرار بوده است. وجود رسوبات حاصل از فرسايش مواد آتشفشانی و سن مطلق نمونه ها، اين مسئله را تاييد می كند. وفور خاكسترها همراه با قطعات پونس دار كه در فواصل دور پراكنده شده اند (مراغه، هشترود، ميانه) نشان دهنده انفجارهای شديد آتشفشانی سهند می باشد. اين مسئله در مدفون شدن بقايای پستانداران حوالی مراغه بی تاثير نبوده است. تركيب گدازه های سهند غالبا از نوع ريوليت، داسيت، اندزيت، توفها و خاكسترهای آتشفشانی وابسته است. به احتمال زياد پيدايش آتشفشان های سهند به تجديد فعاليت گسل سلطانيه تبريز كه از منطقه سهند عبور می كند مربوط است. طبق تحقيقات اندروسوف، در ابتدای دوران سوم و ما قبل آن كه ميليون ها سال با ما فاصله زمانی دارد، در محل ارتفاعات آذربايجان، دريای بزرگ تتيس قرار داشت كه بعدها به واسطه حركات كوهزايی پوسته زمين و ايجاد سلسله جبال آلپ و فلات آسيای صغير، فلات آذربايجان و ارتفاعات سهند تشكيل گرديد. طبق نظريه و عقيده اكثر علمای زمين شناس توده سهند در دوران سوم دارای آب و هوای معتدل و گرم بوده و سراسر منطقه سهند را جنگل های انبوه فرا گرفته بود و حيوانات عظيم الجثه در آن زندگی می كرده اند. مويد اين نظريه، تحقيقات ژاك دومرگان جغرافيدان فرانسوی است كه ضمن كاوش و تحقيق در دره ای كه در شش كيلومتری شمال مراغه واقع بوده به استخوان ها و سنگواره های حيوانات عظيم الجثه ای برخورد نمود. وی معتقد است جنگل های انبوه در اوايل دوران سوم قبل از آتشفشانی سهند، زمين های مراغه را فرا گرفته و حيوانات غول پيكری در آن جنگل ها زندگی می كرده اند. در حال حاضر وجود معادن زغال سنگ مراغه از بقايای اين جنگل متحجر است. تحقيقات با ارزش علمی ژاك دومرگان بسياری از مسايل مربوط به زمين شناسی سهند را روشن می سازد. سنگواره و فسيل های سهند، اولين مرتبه در سال 1337 هجری قمری ضمن كاوش های خانيكف دانشمند روسی، در دره موردی چای پيدا شد. نشانه های حيات مربوط به شش ميليون سال قبل در دامنه های سهند جنوبی كشف شد در اين زمان ببر دندان خنجری(سميلودونت) ماستودون، جانوران علف خوار نظير اسب، كرگدن، زرافه، دو نوع فيل و غزال كه در منطقه شمال مراغه زيست می كردند كه قدمت حيات آن ها به شش تا نه ميليون سال می رسد. اين كاوش نشان می دهد كه پرندگان، لاك پشت ها، مارها و انواع ماهی ها در اين دوره می زيستند و يك نوع ميمون كوچك به نام نروپتيكوس و نوعی گوريل عظيم الجثه كه ارتفاعش به 40/2 متر می رسيد به نام جيگانتو پتيكوس نيز در اين دوران حيات داشته اند. در دامنه كوه های سهند در ناحيه كيرج اوه مراغه جانورانی يافت شده است كه مربوط به اواخر ميوسن يعنی تشكيل خشكی پونسين است. نهشته هايی كه به جا گذاشته شده عبارتند از: آهك های آب شيرين، ماسه رودخانه ای، توف ها و خاكسترهای آتشفشانی. در دره های كوهستان سهند، چمن های وسيعی وجود داشته كه گله های متعدد زرافه، اسب، كرگدن، غزال و خوك در آن به سر می بردند كه در نتيجه فعاليت اتشفشانی سهند در زير خاكسترهای آن مدفون شده، به حالت سنگواره درآمده اند. در اين منطقه غنی ترين گسترش فيل های بيشماری از پستانداران دوران سوم وجود دارد. معروف ترين فسيل مربوط به يك ماهی استخوانی به نام براكی لبياس پرسيكوس كه به نام ايران قديم يعنی «پرس» نام گذاری شده است.
در منطقه سهند، آثار يخچالی زيادی وجود داشته است که به علت فعاليت های آتشفشانی، بسياری از آن ها از گدازه های آذرين پوشيده شده يا در اثر آب های جاری از بين رفته است. با اين حال در دره های چينی بولاغ، گنبر (كنبرف)، صوفی چای و موردی چای بلوك های يخچالی جلب توجه می نمايد. زيباترين سيرك و بارگاه يخچالی در شمال سلطان داغی در جنوب شرقی روستای عنصرود (آستاری) به ارتفاع 3376 متر از پخش اسكو قرار دارد. آب های روان با عمل تخريب شديد و رسوب گذاری عظيم شكل منطقه سهند را عوض كرده اند. آب ها علاوه بر تخريب ارتفاعات و تشكيل دره های بزرگ در مواقع آتشفشانی به تشكيل لاهار و اينمبريت مبادرت كرده اند. در موقع بروز آتشفشان گدازه ها و خاكسترها با آب ناشی از ذوب برف ها يا باران های سيل آسا مخلوط شده، توده های درهم گل را به وجود آورده اند كه اين توده روان گلی و آتشفشانی به نام «لاهار» ناميده می شود. در آذربايجان به مجموعه لاهار و اينمبريت و پونس ها كه غالبا سفيد رنگ هستند «كران» گويند. ابنمبريت به سبب فرسايش خاص خود به صورت برجستگی های افقی، ستونی، مخروطی و هرمی شكل درآمده است. دهكده كندوان در شمال بخش اسكو از شهرستان های تبريز و روستای جراغيل و آثار دره چينی يولاغ بهترين نمونه برجستگی های مخروطی و هرمی شكل اينمبريت می باشند.
قله ها : سهند يكی از بزرگ ترين برجستگی های آذربايجان و از مهم ترين كوه ها آتشفشانی خاموش ايران است كه ارتفاع قابل ملاحظه آن مولود تراكم توف ها و خاكسترهای آتشفشانی بوده كه در زمان های خيلی قديم از دل كوه بيرون ريخته اند. بلندترين قله سهند به نام جام داغی به ارتفاع 3722 متر از تعداد زيادی قله های آذرين تشكيل يافته است كه بلندی 17 قله آن از 3000 متر تجاوز می نمايد. تمايز سهند با كوه های غربی ايران، ويرانی قلل بعضی كوه های آن است. به جای ارائه يك قله منفرد مخروطی مانند سبلان سه قله مرتفع در روی خطی به طول 12 كيلومتر ارائه داده است.
از شهرستان تبريز، حداقل هشت قله كوهستان سهند كه ارتفاع آنها از 3200 متر تجاوز می كند نظير سلطان داغی در مغرب و كريم داغی يا كوه ليقوان در مشرق به وضوح و آشكار ديده می شود. اين ارتفاعات قابل ملاحظه و مرتفع، رطوبت هوای مناطق مجاور را به سوی خود جلب می كند به نحوی كه تا اوايل تيرماه، از برف پوشيده بوده و گاهی در دامنه ها و جبهه های شمالی آن برف از سالی به سال ديگر باقی می ماند. علاوه بر قلل مهم، قله های ديگری در مكان های مختلف اين كوهستان به نام قاسم داغ، آق داغ، درويش داغی، قازان داغی، قشلاق داغی و غيره واقع شده اند. سهند مابين جلگه تبريز و مراغه و مياندوآب از ايوان های پست از 137 متر تا 1500 متر بلندی تشكيل شده و آثار ايوان های پله مانند در بلندی های خيلی پشت حومه تبريز يعنی خسروشهر وجود دارد و گمان می رود كه اين ايوان پست، پايان دوره های عقب نشينی يك درياچه درونی باشد كه درياچه اروميه از بقايای آن است. سهند خط فاصل بين دو توده خروجی البرز و توده ارمنستان را به وجود آورده است. قلل سهند در مركز از يك جلگه گرم در تابستان و نزديك به يك درياچه نسبتا وسيع كه تبخير آبش در تابستان قابل ملاحظه است (درياچه اروميه) قرار گرفته و بيش ترين ابرها را به خود جلب می كند.
رسوبات آبرفتی سهند تا چندين ده كيلومتری، مناطق اطراف را پوشانيده است كه به حوزه های تبريز، اسكو، آذرشهر، عجب شير، مراغه، هشترود و بستان آباد معروف هستند. در اين كوهستان، بريدگی های سخت، دامنه های شيبدار و دره های عميق و باريك و قله های متعدد در موازات همديگر به وجود آمده اند كه در اين دره ها، جويبارها و رودخانه های زيادی به سوی دو آبگير عمده آذربايجان يعنی دره قزل اوزن (دريای خزر) و درياچه اروميه جريان دارند. دهانه قله جام داغی سهند شكل مخروطی خود را تقريبا از دست داده است. در پنج كيلومتری جام داغی، در روی يك خط كوهستانی دومين قله سهند به نام خرم داغی قرار گرفته كه 3562 متر ارتفاع دارد. معروفترين قلل مركزی سهند، چماقلو، شكرداغ و درويشلرداغی (اولياء داغ) هستند كه دره های معروف بايندر و شاه يوروی را به وجود آورده اند. اين دره های پرآب سرچشمه رودخانه صوفی چای مراغه و قرانقوی هشترود می باشند.
در جبهه شمالی، سهند مشرف به جلگه تبريز و بستان آباد است. كوه های بويوك داغ، كمال داغی، قوش گولی، بركت داغی، و ميرچی داغ، الوان داغ، رزی داغی، قطور داغی، قازان داغی، موتال داغی و هروداغی واقع شده اند. آب های جاری در دره های اين كوه های بلند و برف گير، سرچشمه رودهای ليقوان چای، سعيدآباد چای و اوجان چای می باشند. در شمال غربی سهند كه بخش اسكو در دامنه های آن قرار گرفته است كوه های سلطان داغی كه سومين قله سهند محسوب شده و از تبريز ديده می شود همراه ارشد داغی، سنجر داغی، قارمش داغی، نوورداغی، كندوان داغی و زين جناب داغی قرار گرفته اند. ارتفاع سلطان داغی در حدود 3376 متر بوده و در قله آن زيارتگاهی است به نام سلطان حسامه يا حسام الدين فرقد، كه مورد توجه روستاييان اين منطقه می باشد.
كوه های غربی سهند در بخش آذرشهر و عجب شير واقع شده اند. در بخش دهخوارقان (آذرشهر) كوه های سهند با شيب ملايم در مغرب، به سوی درياچه اروميه كشيده شده اند. معروف ترين كوه های بخش آذرشهر، كوه قرمز گل داغی، يارقان داغ، دستجرد، پيرچوپان، قبله داغی، گنبر داغی و قاف داغی (قافلانتا) هستند. رودخانه توفارقان چای از اين كوه ها به سوی آذرشهر جاری است.
در بخش عجب شير و در مشرق آن به فاصله 20 كيلومتری، كوه های معروفی از سهند قرار گرفته اند كه عبارتند از: بارازداغی، كوه ينجگه، قوزلوجه داغی، هرگلان داغی و چروری. در كوه ينجگه از سهند غربی قلعه معروف ضحاك بنا شده است. از كوه های غربی سهند رودخانه قالاچای (قلعه رود) سرچشمه گرفته و بخش عجب شير را مشروب می سازد. مهم ترين كوه جنوبی سهند كه مشرف بر جلگه مراغه می باشد قشلاق داغی است. در مشرق سهند كوه معروف آن داغ واقع شده كه 2950 متر ارتفاع دارد. علاوه بر قلل مشهوری كه نام برده شد، در روی خطی به طول 100 كيلومتر و عرض 40 كيلومتر تعداد بی شماری قله های كم ارتفاع وجود دارد كه پيشكوه های سهند ناميده می شوند.
آب ها: آب رودهای دايمی منطقه سهند از ذوب برف های فراوان آن و از چشمه سارهای بی شمار كوهستان تامين می شود كه غالبا پس از مشروب كردن اراضی شهرها و آبادی ها و روستاها به درياچه اروميه و دريای خزر می ريزد. به طور كلی سهند دو آبگير عمده دارد: دريای خزر و درياچه اروميه
بزرگ ترين رود آبگير خزر، رودخانه قرانقو است كه همراه با رودهای هشترود به قزل اوزن وارد می شود. قزل اوزن پس از طی مسافتی در آذربايجان شرقی در ناحيه منجيل گيلان به نام سفيدرودخوانده شده، به دريای خزر می ريزد.
رودهای آب گير درياچه اروميه عبارتند از:در شمال و جبهه شمالی آن رودهای سعيد آباد، مهران رود، زين جناب و ليقوان چای. در غرب اسكو چای، گنبر چای آذرشهر و قالاچای عجب شير.
در جنوب صوفی چای مراغه، موردی چای، ليلان چای و قوری چای ملكان. در مشرق اوجان چای بستان آباد و قاباق چایغير از رودهای مذكور سيلاب های فراوانی در اين منطقه جريان دارد كه به جلگه ها سرازير شده يا به رودهای دائمی می ريزند. آب مشروب برخی از شهرها و بخش های آذربايجان و اكثر روستاهايی كه در دامنه های سهند قرار گرفته اند از اين كوهستان تامين می شود. املاح محلول در آب رودهای شمالی و شمال غربی حوضه سهند (منطقه تبريز) بين 60 تا 400 ميلی گرم در ليتر و آب رودهای حوضه جنوبی (منطقه مراغه) بين 150 تا 900 ميلی گرم در نوسان است. بدين ترتيب آب شهر تبريز كه از كوه های سهند و دره های ليقوان، هروی و بيرق تامين می شود، سبك تر و گواراتر از آب شهر مراغه است. در دامنه های سلسله كوهستان سهند، آبادترين و پرجمعيت ترين روستاهای آذربايجان استقرار يافته اند. دره های آبرفتی خاك حاصل خيز باران و رطوبت و دمای مساعد و ييلاقی سبب تجمع انسان های فعال و زحمتكش در اين منطقه شده است. از مهم ترين دره ها و كوهپايه های سهند می توان دره ليقوان، دره متنق، اسكو، كندوان، هرگلان، گنبر، بايندر دره سی، شاه يوردی، چينی يولاغ، چيچكلو وقرخ بولاغ را نام برد كه در سايه استقرار در دامنه های سهند و استفاده از مواهب طبيعی موجود، روستاهای آباد را به وجود آورده اند. سهند را عروس كوهستان های ايران گويند، زيرا سطح تمام منطقه كوهستان، پوشيده از گياه و چمن و گل و مرتع بوده و در بهاران گلزاری است بی نظير و بی همتا. مراتع سهند بهترين مكان برای ايلات و عشاير جنوب آذربايجان و منطقه بناب و مياندوآب و مهاباد به شمار می آيد. لبنيات و پنير ليقوان و عسل مرغوب در تمام روستاهای تابعه سهند و سهندآباد، محصول وجود گياهان معطر و آب و هوای كم نظير و ييلاقی سهند است.
آب و هوا: آب و هوای كوهستان سهند سرد و مرطوب می باشد. مقدار بارندگی ساليانه منطقه سهند را 600 ميلی متر گزارش كرده اند. اما مقدار بارندگی در دامنه های آن يعنی در ايستگاه های باران سنجی بستان آباد، زين جناب، اسفنجان، آذرشهر، عجب شير، ليقوان و صوفی چای مراغه از 400 ميلی متر تجاوز نمی كند. بيشترين مقدار بارندگی در فصول پاييز و زمستان صورت می گيرد و به طور عمده تحت تاثير جريان های هوای مرطوب مديترانه می باشد. اثر هوای مرطوب درياچه اروميه و بخارهای دريای خزر در ميزان بارندگی اين ناحيه نيز تا حدودی موثر است.
قوچ گلی داغ تبریز
اين كوه با ارتفاع 3700 متر در محدوده شهرستان تبريز و در 50 كيلومتری جنوب باختری مركز شهرستان تبريز واقع شده است. جهت كوه شمال باختری - جنوب خاوری بوده و قله آن از نظر جغرافيايی در 46 درجه و 2 دقيقه درازای خاوری و 37 درجه و 44 دقيقه پهنای شمالی قرار گرفته است.