صنايع دستی استان ایلام از جمله جاذبه های مهم فرهنگی این منطقه بوده و محصولات تولیدی تبلور روحیه هنری و اصالت فرهنگی مردم این دیار است. صنایع دستی استان ایلام را به سه دسته صنایع شهری، روستایی و عشایری تقسیم می کنیم و مهم ترین آن ها را گليم و گليم نقش برجسته، قالی های صادراتی و قالی معروف به قالی كردی، موج بافی، سياه چادربافی، نمد مالی، گیوه بافی و ساخت انواع وسایل چوبی می دانیم. گفته می شود سالانه هفت هزار متر مربع فرش ابريشمی،گل ابريشمی، پشمی، كركی و گليم نقش برجسته توسط صنعتگران روستايی و شهری استان ايلام در مناطق دره شهر، ايوان، ملكشاهی، بدره، شيروان و چرداول، مهران و دهلران بافته می شود.
صنايع دستی سنتی در استان ايلام تاريخچه ای طولانی دارد اما شكوفا شدن استعدادهای فرش بافان اين ديار پس از سرمايه گذاری های اندک و آموزش های كوتاه مدت به شكل نوينی در سال های اخير به اوج خود رسيده است. سابقه تاريخی قالی، قاليچه و گليم نقش برجسته استان ایلام به 200 سال پيش می رسد كه براساس شواهد تاريخی برگرفته از هنرمندان ايرانی و چينی است.
گليم نقش برجسته از نظر اصالت و توليد از مهم ترين و شاخص ترين صنايع دستی و بومی استان ایلام به شمار می آید. اين نوع گليم تلفيقی از گليم ساده (صوفی بافی) و گره قالی در متن آن است که امروزه با نوآوری و تلفيق اين دو، نوعی گليم خاص به نام گليم نقش برجسته شكل گرفته است. در اين نوع گليم، زمينه بافت گليمی و نقوش آن گره كامل قالی است و طبيعتا" بعد از بافت نقوش آن برجسته تر از زمينه آن است. مواد اوليه آن بیش تر نخ پشمی و نخ پنبه ای است كه از نخ پنبه ای برای تار و از نخ پشمی برای گره و پود گليم استفاده می شود.
مهم ترين وسيله و ابزار كار گليم باف "دار" است كه معمولا از جنس فلزی و به صورت عمودی بوده و از ابزار ديگری مانند: قيچی و دف(در اصطلاح محلی كركيت نام دارد) برای زدن و هموار كردن نخ ها استفاده می شود. در بافت گليم های ساده نقشه كاربرد چندانی ندارد و بيش تر ذهنی باف است و طرح های آن برگرفته از عواطف و احساسات بافنده است و به شكل طرح های هندسی بر سطح گليم نقش می بندد. گليم گل برجسته بافت استان؛ به نام های گلدانی، قفقازی، كاجی و منظره در ابعاد معمولی 5/1 ذرغ به بازارهای داخلی و خارجی عرضه می شود. در گليم نقش برجسته همانند قالی؛كاربرد نقشه ضرورت می يابد و بر خلاف گليم ساده امكان طرح های منحنی (گردان) نيز وجود دارد. به طور كلی طرح گليم نقش برجسته به دو نوع متفاوت تقسيم می شود:
1 طرح هايی كه ازخطوط مستقيم تشكيل شده اند (طرح شكسته).
2 طرح هايی كه از خطوط منحنی تشكيل يافته است (طرح گردان).
نخستين مرحله بافت گليم برجسته چله كشی و استقرار تارها بر رو ی دار قالی است. از خصوصيات مهم گليم نقش برجسته سبکی وزن آن است. گلیم هر چه سبک تر باشد، نشانه مرغوبيت آن است چرا كه در بافت آن از تار پودهای ظريف تری استفاده شده است. این گلیم ها برای نصب بر روی ديوار مناسب هستند. هماهنگی رنگ و نقشه در بافت اين نوع گليم بر ارزش هنری آن می افزاید.
كيفيت و ثبات رنگ در اين نوع گليم از ضروريات است و يک گليم مرغوب از ابتدا تا انتها بايد به يک اندازه باشد. با خصوصيات گفته شده، اين نوع گليم در استان ایلام از اهميت شايانی برخوردار است و از لحاظ فرهنگی بازگو كننده نقش مايه های اصيل اين ديار است.
قالی (كرک و ابريشم) از دیگر صنایع با اهمیت استان ایلام است. دست بافته های گليم و قالی استان ایلام بيش تر از ديگر هنرهای بومی، از تنوع و غنای نقش و رنگ برخوردارند. به عبارت ديگر اگر چه خالق نقوش گليم و قالی مردم عامی بوده اند اما دريافت حسی، عوامل تصويری و الها م بخش طبيعت و ارتباط بی واسطه آن ها، انگيزه خلاقيت آن ها شده است.
در استان ايلام دو نوع قالی بافته می شود يكی قالی معروف به كردی كه ذهنی باف است و بر گرفته از طرح های محلی و بومی الهام گرفته از طبعيت و فرهنگ حاكم بر اين ديار است. قالی ديگری كه دراستان بافته می شود قالی صادراتی است كه طرح آن برگرفته از ديگر استان های ایران است و به فراوانی در طرح ها و نقش های گوناگون با مهارت تمام توسط هنرمندان ايلامی بافته می شود. نقوش به كار رفته در فرش های توليدی استان ايلام، شاه عباسی، لچک ترنج، گل فرنگ، گل و بلبل، درختی و ايلاتی است كه به دليل ظرافت خاص در بازارهای جهانی شناخته شده است.
صنايع چوبی از دیگر صنایع با اهمیت استان ایلام است. به دليل وجود جنگل های انبوه و فراوانی درختان بلوط، كيكم، بنه يا سقز كه در زبان كردی به جاجگ مشهور است، بادام، بلاليک(آلبالوی وحشی)،گردو، توت و ... صنايع چوبی در استان رواج دارد كه شامل انواع ظروف چوبی، صندوق كه در اصطلاح محلی به آن هزار پيشه می گويند، ابزار موسیقی و... می شود.
موج بافی بافت جاجيم بدون گره است و تقريبا در تمام نقاط باختری ایران كاربرد دارد. از موج يا جاجيم به عنوان رخت خواب پيچ و جانماز و... استفاده می شود. موج از پشم ريسيده شده بافته می شود. جاجيم را به شكل نوارهای دراز و باريک می بافند و سپس هر نوار را به هم می دوزند و تقريبا چهار تا نوار تشكيل يک جاجيم را می دهند. در سطح و روی جاجيم فقط تارها ديده می شود و پودها زير تارها مخفی می ماند.
نمدمالی از دیگر صنایع با اهمیت استان ایلام است. نمد از پشم گوسفند تهيه می شود و برای زير انداز و پوشش از آن استفاده شده و کار تهيه آن توسط حلاجان صورت می گیرد. برای این کار مقداری نمد را خوب از هم جدا می کنند و آن را روی زمين پهن می کنند و روی آن نقش می دهند. سپس آن را لوله كرده و با نيرو و قدرت فراوان آن را با دست مالش می دهند که اين مرحله كار بسيار طاقت فرسا است. از خصوصيات نمد اين است كه: آب باران و برف را از خود عبور نمی دهد، در روز های سرد بسيار گرم است، به عنوان يک محافظ عمل می کند. به عنوان مثال كارد و چاقو به آسانی در آن فرو نمی رود و اين كه با توجه به خصوصيات منطقه كه در زمستان دارای آب وهوای سرد است نمد دارای كاربرد فراوانی است.
از انواع پوشش هایی كه از نمد تهيه می شود، می توان به فره جی، كپنک، كلاه و ... اشاره كرد.
سياه چادر و بافت آن از صنایع دستی مخصوص عشایر است که در قشلاق و ييلاق مورد استفاده آنان قرار می گیرد. برای بافت سياه چادر از موی تابيده شده بز استفاده می شود. دار آن به صورت افقی بر روی زمين قرار گرفته است و بافته ها به صورت نوار های بلند هستند كه بعدها هر نوار را به هم می دوزند. معمولا هر سياه چادر از 4تا 5 قطعه نوار بافته شده تشكيل شده و بعد از به هم وصل كردن نوار ها، سياه چادر آماده است .
برای نصب سياه چادر ابتدا نصف آن را به ستون هايی كه به آن ها سيون گفته می شود وصل می کنند. هر چادر معمولا حدود 3تا 7 سيون دارد و سپس آن را بر پا می كنند و در فاصله های معين عمود بر زمين قرار می دهند و به وسيله طناب هايی توسط ميخ چوبی به زمين وصل می شود. هر تخته دوار 7تا 10متر طول و عرض 50 تا 100 سانتی متر عرض دارد.
از خصوصيات سياه چادر اين است كه مسكنی خنک برای تابستان است و در فصل زمستان نيز برف و باران در آن نفوذ نمی كند و مامنی بسيار مناسبی برای عشاير و روستاييان است و حمل و نقل آن آسان است. درجامعه عشايری و اغلب در گذشته به هنگام ازدواج پسر خانواده، قسمتی از سياه چادر را برای محل زندگی او با ديواره ای به نام چيت جدا می كرده اند، كه به آن چيت جی می گويند.
چيت يا چيغ از نی درست می شود كه به وسيله نخ به هم وصل می شود و در واقع مانند ديوار عمل می کند و برای پوشاندن اطراف سياه چادر استفاده می شود.
هور نیز از جمله صنایع دستی عشایری به شمار می رود و تنها کاربری مصرفی دارد. این وسيله برای نگه داری غلات مانند گندم و جو مورد استفاده قرار می گیرد و از پشم گوسفند تهيه می شود.
گيوه در زبان كردی كلاش نامیده می شود و مورد استفاده اهالی قرار می گیرد. گیوه كفشی است بسيار راحت و سبک و بيش تر مورد استفاده عشاير و روستاييان قرار دارد. برای تهيه آن از يک لايه لاستيک محكم برای قسمت كف آن استفاده می كنند و قسمت روی آن را از نخ پشمی يا ابريشمی می بافند كه اين كار بايد با مهارت تمام صورت گيرد و در واقع دوام آن به مرحله بافت آن است كه بايد به صورت ريز و سفت بافته شود.
انواع مشک ها از دیگر صنایع دستی استان ایلام به شمار می رود. مشک آب كه در زبان محلی ایلامی به آن كنه(kewna) گفته می شود، وسيله ای برای نگه داری آب، دوغ، روغن و... است. مشک آب از پوست دباغی شده بز تهيه می شود و برای اين كار پوست بز را پاک كرده و سپس آن را در مايعی به نام جفت(jaft) قرار می دهند و در داخل آن نيز می ریزند.