به گزارش پایگاه اطلاع رسانی مرکز گردشگری علمی-فرهنگی دانشجویان ایران (ISTTA)، روستای ماخونیک در ۱۴۲ كيلومتری شهرستان بيرجند به دلیل معماری، آداب و رسوم و فرهنگ خاص مردمانش به یکی از هفت روستای شگفت انگیز جهان معروف است.
منطقه ماخونیک متشکل از ۱۲ آبادی است که روستای ماخونیک بزرگترین آنها محسوب می ‌شود. این روستا شامل ماخونیک، کفاز، چاپنسر، توتک، سفال‌بند، سولابست، لجونگ (سفلی و علیا)، کلاته بلوچ، دامدامه و میش نو، خارستو و جلارو است.
یکی از عمده نشانه‌ های فرهنگی روستای ماخونیک مسکن است که در نوع خود جالب و قابل توجه است چرا که بافت مسکونی روستا در دامنهٔ تپه و خانه‌ ها به طور فشرده‌ به‌ هم و در گودی زمین ساخته شده ‌اند، کف خانه حدود یک متر از سطح زمین پایین ‌تر است و دارای یک درب کوتاه از تنه درختان است باید برای رفتن به داخل خانه دولا شده و به زحمت خود را داخل خانه کرد واغلب یکی دو پله درگاهی را به کف خانه متصل می ‌کنند.
آداب و رسوم ساكنان روستا از نحوه قضاوت تا شیوه كشاورزی و از چگونگی تقسیم ارث تا بازی ها همگی از گذشته های دور جریان داشته و اغلب آنها دست نخورده باقی مانده است.
گفته می شود مردم ماخونیك تا ۵۰ سال پیش، چای نمی نوشیدند، شكار نمی كردند و اصلاً گوشت هم نمی خوردند و هنوز سیگار نمی كشند مردم ماخونیك این قبیل كارها را گناه می دانستند، ورود تلویزیون به این روستا به معنای ورود شیطان بود و اهالی تا چند سال پیش به تلویزیون می گفتند شیطان. آنها هرگز اجازه نمی دادند كودكان پای صفحه تلویزیون بنشینند و جادو شوند.

سبک معماری مهمترین ویژگی روستای ماخونیک خراسان جنوبی
ماخونیک روستایی محصور شده در کوه‌هایی بدون علف در ناحیه ای دور از دسترس و جایی که می شود قرن ها بدون دیده شدن زندگی کرد و از نظرها ناپدید ماند.
در گذشته این روستا هیچ راه دسترسی نداشته است و در سالهای اخیر برای دسترسی به این روستا قسمتی از کوه را شکاف داده تا جاده ای برای روستا بسازند.
مهمترین ویژگی روستای ماخونیک، بافت قدیم روستاست. در بافت قدیم روستا خانه های محقر خشتی گلی بدون حیاط و ایوان و پنجره و کیپ تا کیپ هم ساخته شده اند که هنوز بعد از گذشت سالها برخی از اهالی این روستا در این خانه های زندگی می کنند.چیزی که در نگاه اول در روستای ماخونیک خراسان جنوبی توجه گردشگران را به خود جلب و بیشتر از هرچیزی آنها را شگفت زده می کند سبک معماری خانه های این روستا است.
خانه های ماخونیک بسیار کوچک و هرکدام حاوی یک اتاق ده یا دوازده متری هستند که با سنگ و خاک ساخته شده و سقف آن با شاخ و برگ درختان پوشیده شده  و این خانه ها اغلب به جز یک در ورودی کوتاه هیچ منفذی رو به بیرون ندارند.

آداب و رسوم مردمان روستای ماخونیک در انزوای چند صد ساله
فاصله خانه ها در روستای ماخونیک از هم بسیار کم و بعضی به شکل طبقاتی و پلکانی ساخته شده اند که به نظر می رسد برای حفظ امنیت مردم منطقه اینگونه معماری رواج بوده است.
با کالبد شکافی خانه های  متروکه روستای ماخونیک به این نتیجه می رسیم که برای ساخت هر خانه در گذشته ابتدا زمین را به اندازه یک الی ۱.۵ متر به داخل زمین حفر شده و بعد دیواری به ارتفاع تقریبی یک متر با گل و سنگ ساخته اند و همه جایش را با گل نما کاری کرده اند.

سقف خانه ها در بافت قدیم روستای ماخونیک با چوب و شاخ و برگ درختان ساخته شده است و به نظر می رسد که علت این سبک معماری، نبود امکانات و مصالح ساختمانی بوده و اینکه با این شیوه علاوه بر ایجاد امنیت، از ائتلاف گرما و سرما در زمستان و تابستان جلوگیری شده است.
در گذشته مردم روستای ماخونیک شش الی هشت نفر در خانه  دوازده متری زندگی می کردند که خانه ها غیر از در ورودی هیچ راهی به بیرون نداشته است.
ماخونیک به سرزمین لی لی پوتی ها  ایران شهرت دارد چرا که در این روستا سبک زندگی مردمش، معماری خانه ها، آداب و رسوم و باورهای عجیب و غریب و انزوای چندصد ساله اش آن را به یکی از هفت روستای شگفت انگیز جهان مبدل کرده است.

شلغم و چغندر تنها منبع غذایی روستای ماخونیک در گذشته
در روستای ماخونیک مردم  تا ۳۰ الی ۴۰ سال پیش به ابتدایی ترین شکل ممکن و به دور از کوچکترین تکنولوژی و با اعتقادات بسیار عجیب خود می زیستند و در این دوران مردم ماخونیک چای نمی نوشیدند، سیگار نمی کشیدند و گوشت هم نمی خوردند و همه این اعمال را گناه می دانستند و همچنین ورود تلویزیون به روستا به منزله ورود شیطان بود و به کودکان اجازه نمی دادند پای تلویزیون بنشینند.
یکی از نقاط دیدینی روستای ماخونیک شهرستان سربیشه ، برج سنگی آن است. این برج در طبقات بالای روستا ساخته شده بطوریکه به اطراف روستا اشراف داشته، از این برج جهت دیده بانی استفاده می کردند تا در صورت حمله احتمالی دشمن، به همه اهالی روستا اطلاع دهند.کوچه های بافت قدیم روستای ماخونیک خیلی باریک است و تنها انسان به تنهایی می تواند از کوچه ها عبور کند.
تا سالهای قبل تنها منبع غذایی مردم این روستا شلغم و چغندری بوده که در اطراف روستا کاشت می شده که به شکل آب پز طبخ  می کردند گاهی هم با آرد مخلوط و چیزی شبیه آش درست می کردند که در اصطلاح محلی به آن پختک می گویند.
 

ماخونیکی ها تنها راه درمان های بیماری سخت را قرطینه در غار می دانستند
در گذشته اهالی این روستا با انواع غذاها بیگانه بوده اند ولی در سالهای اخیر با بهتر شدن اوضاع اقتصادی جامعه و به قول خودشان دریافت یارانه اوضاع اندکی بهتر شده و مردم می توانند نان و برنج و گوشت هم بخورند.
در روستای ماخونیک غیر از درخت عناب درختی دیگری کشت نمی شود؛ البته در اطراف این روستا درخت بنه نیز به صورت خود رو وجود دارد و بنه همان درختی است که اهالی روستا میوه آن را جمع آوری کرده و پس از خشک کردن می کوبند و با آرد و شلغم به مصرف غذایی می رسانند.
در اطراف روستا باغچه های ریز و درشتی در گذشته ایجاد شده که در گذشته در آنها محصولاتی چون گندم و جو، علوفه، و چغندر و شلغم نیز کاشت  می کرند وی در حال حاضر یشتر سیر کاشت می شود.
در حال حال حاضر تعدادی از جوانان روستا در معادن گرانیت نزدیک روستا مشغول به کار شده اند برای همین هم اوضاع اقتصادی و فرهنگی روستا تاحدودی لااقل درمورد بعضی خانواده ها دستخوش تحول واقع شده است.
نحوه درمان ماخونیکی ها به این صورت است که در گذشته در حوالی گورستان، شکافی غارمانند در دل کوه وجود داشته و در حال نیز آثار آن نیز وجود دارد در گذشته اگر کسی بیمار می شد او را به این غارمی بردند و مداوا می کردند که بیشتر این شکل درمان نوعی قرطینه بوده است. به نظر می رسد با این نوع درمان مردمان روستای ماخونیک به دنبال این بودند که از سرایت بیماری به دیگر افراد خانواده جلوگیری شود.

سنگ نگارهای تاریخی نشان از قدمت روستای ماخونیک
روستای ماخونیک از نظر تقسیمات کشوری جزو دهستان درح شهرستان سربیشه خراسان جنوبی است. معمولا تمام ساکنین این روستاها را در شهر بیرجند به نام ماخونیکی می شناسند.
روستای ماخونیک هیچ سابقه تاریخی مکتوبی ندارد و سنگ نگارهای تاریخی در روستا نشان از قدمت این روستا دارد.
اسناد تاریخی این منطقه نشان می دهد که روستای ماخونیک بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد و آنچه اهالی این روستا بر سرزبان دارند درخاطرات خود از شاهان دوران صفوی نیز یاد می کنند.
اهالی روستای ماخونیک درعین تنگدستی به سواد و علم آموزی مخصوصا علوم دینی علاقه زیادی دارند چرا که بسیاری از اهالی این روستا قرآن خوان و به مکتب رفته اند.

از یک قرن گذشته معماری روستای ماخونیک دستخوش تغییر شد
اولین مدرسه ابتدایی در روستای ماخونیک از سال ۱۳۶۶ تاسیس شده است. تا آن زمان هیچ یک از ماخونیکی ها برای درس خواندن به سایر روستاها نرفته و بیشتر در مکتب سواد می آموختند و تا سال ۱۳۷۹ هیچ یک از دانش آموزان برای گذراندن دوره های تحصیلی  بالاتر از ماخونیک خارج نشده اند تا اینکه در سال ۱۳۷۹ دوره راهنمایی در یکی از کلاس های ابتدایی برگزار شده است.
: از ۲۰  الی ۳۰ سال گذشته معماری اهالی این روستا دستخوش تغییرات شده و هم اکنون اهالی این روستا سبک های معماری شهری و دیگر روستاهای استان را پیاده می کنند و بیشتر درخانه های مرفه و دارای امکانات لازم زندگی می کنند.
بیشترنسل جدید در خانه های بزرگ و به شکل امروزی زندگی می کنند ولی افراد مسن این روستا هنوز در خانه های با سبک معماری خودشان زندگی می کنند و تمایلی برای زندگی در خانه های جدید ندارند.
در روستای ماخونیک اقتصاد، مسائل مذهبی و شرایط اقلیمی شکل دهنده ظاهر روستا است و مسکن روستا از خوراک، پوشاک و حتی بسیاری از نشانه های دیگر روستا ها جالب تر است و احتیاج به پژوهش بیشتری دارد.

زندگی نسل قدیم ماخونیکی ها در خانه هایی با معماری کهن
این نوع معماری در روستای ماخونیک هیچ ارتباطی به فقر ندارد و به یک فرهنگ تبدیل شده و مردمان روستای ماخونیک تا ۲۰ سال گذشته نوع معماری خود را حفظ کرده اند.در گذشته شکل معماری داخل خانه های روستای ماخونیک شکل منظمی نداشته است و این خانه ها درب  به معنی امروزی نداشته برای ایجاد درب اهالی این روستا از تنه درختان استفاده می کردند و هنور نسل قدیم روستای ماخونیک در این نوع خانه ها زندگی می کنند.
متدوال ترین غذاهای اهالی  روستا کشک، قلور، کورگی و کاچی است که در این میان کاچی از مهمترین و متداولترین غذاهای این منطقه است که بیشتر از شغلم درست می شود.آب قروت، کشک، قلورشیر، قلور ترش، گندم کله، سوزی، اشکنه زن کاهل، آب دوغ، گرماس، آب ماست، کاچی شلغم، اشترغاز، تلخو و پختیک را از مهمترین غذاهای مرسوم روستای ماخونیک در گذشته عنوان کرد. پختیک یکی از مهمترین و عمده ترین مواد غذایی مردم بوده و معمولا برای نهار آن را مصرف می کنند که این وعده غذایی را در گویش محلی به آن نیم روز می گویند.

اهالی ماخونیک دارای قد متوسط هستند
برخی روستای ماخونیک را به عنوان روستای لی لی پوتی ها ایران معرفی می و در ظاهر مردمان این روستا دارای قد متوسط به بالا هستند و قد های زیر ۱۶۰ در این روستا کمتر دیده می شود.
اگر چه بیشتر اهالی این روستا دارای قد متوسط هستند ولی به نظر می رسد به دلیل اینکه درب خانه های اهالی این روستا بسیار کوتاه و باریک است در گذشته اینگونه تصور شده که مردم این روستا قد کوتاه هستند ولی این درصورتی است که افراد خیلی قلد بلند نیز در همین نوع خانه ها نیز زندگی می کنند.
درگذشته اهالی روستای ماخونیک حمام نداشته و در خانه های علفی بر روی تخت سنگ هایی خود را می شستند که در ۳۰ سال گذشته از طرف دولت در این روستا حمام عمومی احداث شده است.

استفاده از لباس هایی با طراحی خاص محلی در ماخونیک
لباس اهالی روستای ماخونیک بسیار ژنده و مندرس است ولی اهالی از پوشیدن آن در شهر ابا ندارند. جنس لباس اهالی روستای ماخونیک در گذشته از کرباس بوده است. از حدود ۲۰ سال قبل دیگر کرباس در این روستا بافت نمی شود و برای تهیه لباس به شهر مراجعه می کنند و هنوز عده ای از اهالی  لباس هایی از جنس کرباس دارند که می پوشند.
 طراحی لباس های زنان و مردان ماخونیکی در گذشته خیلی متفاوت بوده که امروز نیز برخی اهالی روستا نوع لباس خاص خودشان را می پوشند اما نسل جدید در زمینه پوشیدن لباس تغییر فرهنگ داده اند.
در۳۰ سال گذشته اهالی روستا ماخونیک از سفال برای ظرف غذا خوری استفاده می کردند که این ظروف را خودشان تهیه می کردند ولی از سی سال گذشته ظروف خود را از شهر تهیه می کند ولی افراد قدیمی این روستا هنوز در همین ظروف سفالی غذا می خورند.
در گذشته اهالی این روستا از کفش های که داری کف چوبی بوده استفاده می کردند که  استفاده  ازاین نوع کفش تا ۳۰ سال گذشته در این روستا رواج داشته است.