هنرهای دستی استان خراسان جنوبی تبلور روحیه هنردوست و خلاق مردم این منطقه است. به طور کلی قالی، گلیم، پلاس، جاجیم و سفال از مهم ترین و اصلی ترین صنایع دستی مردمان استان خراسان جنوبی به شمار می رود. بافت گليم بیش تر در روستاهای اطراف بیرجند، نهبندان و خوسف رایج است. برای بافت انواع گلیم در این منطقه طرح های گوناگونی استفاده می شود. از ويژگی های گليم بافی اين است كه قسمت های رنگين منفرد، پيش از آن كه بافنده به قسمت ديگر آن بپردازد؛ كامل می شود. روش های بافت شامل بافت ساده متعادل (حصير بافت)، بافت پودنما؛ بافت چاک دار؛ بافت يک پيچی، بافت دو پيچی، بافت پود خميده (پنج پود)اضافی می شود. در استان خراسان جنوبی گليم را هم با نقشه از پيش فراهم شده و از روی طرح و هم به صورت ذهنی می ‌بافند. رنگ هایی كه بيش تر در نقش گليم به كار می روند؛ خالص و شاد بوده و اغلب زرد، آبی، قرمز و سفيد شكری است. تنوع در نقش و هماهنگی در رنگ به گليم اصالت می بخشد.
نقش گليم در سراسر ایران؛ با طرح های هندسی و خطوط مستقيم و شكسته شكل می گيرد. نقش های عشایری از تغيیرات به دور بوده و به سنت های اقوام نزديک تر هستند به همین سبب نسبت به نقش های روستایی و شهری دارای نمای بیش تری هستند. در اين نقش ها معمولاً از نقش مايه هايی مانند: شاخ گوزن؛ چشم و كوزه استفاده می شود. در اين گليم ها نيز نقش ها صادر شدند و هميشه خطوط اصلی شی را كه بافنده قصد نشان دادن آن را دارد؛ مشخص می كنند. نقش گليم های این منطقه بيش تر به گونه گليم‌های بلوچی رخشانی است و اغلب طرح هايی بسيار ساده دارد.
پلاس نیز نوعی گليم بوده و موارد استفاده ی آن شبیه گلیم است. این صنعت دستی در بیش تر مناطق استان خراسان جنوبی بافته می شود و کاربردی خودمصرفی دارد. پلاس بافی بیش تر با موی بز انجام گرفته و برای بافت آن مراحل خاصی طی می شود. ابتدا دار پلاس را به وسيله ميخ سرپا می‌كنند. سپس شت ها را از دو «سر كار» و « كون كار» می ‌گذرانند و بعد به خاطر اين كه تارها به هم ديگر نرسد و به هم نخورد روی چوب كار را گلی می ‌كنند و سپس به وسيله ماسوره و نخ پلاس را می‌بافند. برای بافت پلاس باروگ ابتدا چند رديف شت ها را می‌چينند كه به آن ساده می‌گويند. بعد به وسيله تک های پارچه كه به آن روک می‌گويند؛ شروع به بافت پلاس می کنند. اين گونه از گليم بيش تر برای توبره مورد استفاده قرار می‌گيرد و بافت آن به صورت محدود است.
قالی بافی در استان خراسان جنوبی سابقه ای کهن دارد. روستای درخش در بیرجند از قدیمی ترین مناطق قالی بافی این استان به شمار می آید که طرح ها و نقش های هنرمندانه ای دارند و برخی از قالی های بافت این روستا در موزه آستان قدس رضوی نگه داری می شوند. در شهرستان بیرجند، سربیشه و نهبندان و روستاها و شهرهای توابع آن ها قالی بافی مهم ترین هنر دستی به شمار می آید ولی بیرجند به دلیل قدمت تاریخی و دارا بودن کارگاه های متعدد قالی بافی و طرح و نقش های شناخته شده در سطح جهانی از اهمیت بیش تری برخوردار است. نقوش هندسی قاليچه های بيرجند در قاليچه های عشایری بيرجند جلوه كرده كه تجلی انديشه، ذوق، هنر و احساس است. این نقوش هندسی ابتدا به صورت مجرد و انتزاعی بوده و به تدريج به طبيعت نزديک تر شده است. بیش تر اين نقوش از مثلث و ساير اشكال هندسی گرفته شده و به شكل های مختلف كنار هم چيده شده و با رنگ بندی های مناسب هر يک نمودی از طبيعت پيدا كرده اند.
امروزه طرح های غير بومی نیز در این منطقه بافته می شود که نقوش متعددی دارند. از جمله این نقش ها می توان: بوته ‌جقه، طرح های گلدانی، نقشه دهان اژدر، طرح های كرمانی، طرح شاه صفی، نقشه كله اسبی، طرح خشتی و طرح محرمات را نام برد.
جاجیم بافی نیز در استان خراسان جنوبی رواج دارد ولی بافت جاجیم سابقه کهنی نداشته و چند دهه است که در این منطقه مرسوم شده است. جاجيم را در اين منطقه با دستگاه توربافی (پارچه بافی) می‌بافند و تفاوت آن در اين است كه جاجيم با نخ كلفت‌تر بافته می شود. نقش جاجيم دراين منطقه بستگی به سليقه بافنده دارد در اين منطقه پارچه بافی و جاجيم بافی رابطه ای مستقيم با يک ديگر داشته و هر منطقه‌ ای كه جاجيم در آن بافته می‌شود؛ حتماً پارچه هم در آن بافته می‌شود. مركز عمده بافت جاجيم در استان خراسان جنوبی شهر خوسف و روستاهای اطراف آن است.
سفال گری نیز از دیگر صنایع دستی مردمان استان خراسان جنوبی به شمار می آید. با وجود تحقيقات گسترده ای كه در زمينه سفال و سفال گری شده؛ هنوز محققان دقيقاً نمی دانند كه اين هنر از چه زمانی شروع شده ولی يقين دارند که سابقه ديرينه و چندين هزار ساله سفال گر‌ی در نقاط مختلف جهان به هزاره ‌های ماقبل تاريخ می‌رسد و سفال گری ايران از اين امر مستثنی نيست. بیش تر باستان شناسان معتقدند كه ايران زادگاه سفال گری بوده و اين هنر از اين كشور به ساير نقاط جهان راه يافته است. سفال گری در استان خراسان جنوبی نیز رواج کامل دارد و مهم ترین مرکز آن بیرجند است. سفال های منطقه بدون لعاب بوده و اگر در مواردی هم نياز به لعاب كاری باشد به صورت بسيار ابتدایی انجام می شود.
سفال گری در روستاهای شاهزيله و كوشه انجام می‌گيرد ولی سنتی ترين و قديمی‌ترين روش سفال گری در منطقه شاهزيله انجام وارائه می‌شود. گل مورد نياز اين منطقه از اين روستاها تهيه می‌شود. سفال گران اين منطقه معمولاً خاک مل (خاک رس قرمز كه از اطراف شاهزيله و مهديه تهيه می‌شود) را مورد استفاده قرار می دهند. در استان خراسان جنوبی چرخ سفال توسط هنرمندان سفال ساز ساخته شده و از جنس چوب، سنگ و سفال هستند.

به طور کلی آب و هوای استان خراسان جنوبی گرم و خشک است. این منطقه که سه شهرستان بیرجند، نهبندان و سربیشه را در برگرفته به سبب؛ دوری از مسير بادهای باران آور، نبود ارتفاعات مهمی كه بتواند در تعديل آب و هوا و جذب نزولات آسمانی مؤثر واقع شود و مجاورت با دشت لوت از آب و هوای پرباران و مطبوعی برخوردار نیست. هوای منطقه نهبندان گرم و خشک بوده و تحت تأثير آب و هوای كويری اختلاف دمای زيادی بين زمستان و تابستان آن ديده می‌شود. آب وهوای شهرستان بیرجند نیز به سبب وجود ارتفاعات محدودی در سمت شمالی و شمال خاوری از یک سو و مجاورت با دشت لوت از سوی دیگر به صورت دوگانه است. یکی اقليم بيابانی گرم و خشک است كه بخش عمده اين شهرستان به خصوص حواشی آن را فراگرفته است و دیگری اقليم نيمه بيابانی ملايم كه در بخش های مرتفع شمالی و مركزی بیرجند؛ (يعنی همان نقاطی كه ارتفاعات عمده نظير «مؤمن آباد» و «باقران» قرار گرفته‌اند) مشاهده می‌شود.
الف – بادهاي سرد شمالي
ب - جريان‌هاي فصل سرد
ج - جريان‌هاي فصل گرم
اين بادها كه در خراسان عموماً جهتي شمالي – جنوبي داشته و به بادهاي 120 روزه شهرت يافته‌اند موجب پراكندگي رطوبت و افزايش خشكي هوا شده، طوفان‌هايي از خاك و شن‌كه موجب خسارت‌براي كشاورزي است برپا مي‌كنند. از سوي ديگر با استفاده از نيروي محركه همين بادها بوده است كه آسياب‌هاي بادي در بسياري از نواحي خراسان مركزي و جنوبي پيدايش يافته است. تعداد روزهايي كه توأم با طوفان و گرد و خاك بوده است در جنوب و جنوب باختري و جنوب خاوري بيرجند بيش‌تر از ساير نقاط بوده است . اين طوفان‌ها كه به احتمال زياد با دشت لوت و ناحيه زابل و دشت نااميد افغانستان بي‌ارتباط نيستند موجب افزايش خشكي هوا و فرسايش خاك مي‌شوند. بادهاي مزبور در نقاط كوهستاني به حدود 20 الي 30 روز در سال كاهش يافته، جاي خود را به جريانات منظم ميان كوه و دشت مي‌سپارند. در اصطلاح محلي به اين بادها «كوه باد» و «دشت باد» مي‌گويند.

هواي نهبندان گرم و خشك بوده و تحت تأثير آب و هواي كويري اختلاف دماي زيادي بين زمستان و تابستان آن ديده مي‌شود . بيش‌ترين درجه حرارت در تابستاها 42 درجه بالاي صفر و كم‌ترين آن در زمستان‌ها 10 درجه زير صفر است. در سال‌هاي معمولي ميزان باران ساليانه نهبندان به 150 ميلي‌متر مي‌رسد