اين مسجد در جنوب حرم مطهر قرار گرفته است و در سال 821 هـ.ق توسط گوهرشاد ـ زوجه شاهرخ تيموري ـ و به استادي قوام الدين شيرازي ساخته شده است . اين مسجد با صحن بزرگي در ميان ،‌به شيوه مساجد چهار ايواني ايران ساخته شده و به سبب دارا بودن تزيينات غني كاشي و كتيبه‌اي ، از موقعيت ممتازي در مجموعه برخوردار است. خطوط ثلث زيباي اين مسجد به دست بايسنقر ميرزا، فرزند شاهرخ تيموري نگاشته شده است. مهم‌ترين قسمت اين مسجد، ايوان جنوبي آن است كه با مقرنس كار و كتيبه‌هاي نفيس آذين شده است . دهانه اين ايوان 48/12 متر ،‌ارتفاع آن 26 متر ، عمق آن 36/35 متر و ارتفاع كلي آن 64/42 متر است. در طرفين اين ايوان، مناره‌هاي توپري به ضخامت 6 متر و ارتفاع مساوي ايوان قرار گرفته‌اند كه از رانش تاق ايوان جلوگيري مي‌كنند. دركتيبه‌ي اين ايوان، نام گوهرشاد و شاهرخ تيموري به همراه فرزندشان بايسنقر ثبت شده است. گنبد اصلي مسجد كه به دهخانه 15 متر و دو پوسته بوده، در گلوله باران ارتش روسيه در سال 1330 هـ.ق آسيب ديده و در سال 1339 هـ.ش برچيده شده است. گنبدفعلي‌، از بتون مسلح و با همان اندازه اصلي، جايگزين آن شده است. اين مسجد؛ يك بار در دوره صفوي ، سال 1052 هـ.ق و يك بار ديگر در دوره قاجاريه ، سال 1276 هـ.ق ، تعمير و تزيين شده است. در دوره‌هاي اخير نيز تعميراتي در اين مسجد به عمل آمده است.

مسجد شاه سابق مشهد از بناهاي تاريخي قرن نهم هـ.ق. است اين مسجد گنبدي بزرگ با كاشي كاري ، ايوان و دو مناره دارد . به طوري كه از متن كتيبه ايوان مسجد برمي‌آيد ، ساختمان آن در ماه رجب سال 855 هـ.ق. پايان يافته است.

اين بنا در شهرستان کبود گنبد (کلات نادری) در شمال مشهد و نزديک مرز واقع شده و از بناهای نادر شاه افشار است که به خاطر رنگ کبود کاشی های آن بدين نام خوانده شده و بعدها بين سال‌های 1148 – 1160 ه- ق شهرستان مزبور (کلات نادری) نام خود را نيز از آن گرفته است. اين ايوان به صورت چهار ايوانه ساخته شده و دارای صحن، ايوان، گنبد خانه است. صحن مسجد به شکل مستطيل و به ابعاد 27*19 متر است. در چهار جهت اصلی صحن چهار ايوان بزرگ به دهنه 8 متر و ارتفاع 11 متر با تزيينات طاق نما و کاشی قرار دارد. ايوان جنوبی به عنوان شبستان تابستانی مورد استفاده قرار می گيرد. ازاره صحن با سنگ های بزرگ و يکپارچه بنا شدده – گنبد خانه مسجد نيز دارای طرح هشت ضلعی است. اين بنا متحمل صدمات زيادی شده بود که در دوره قاجاريه توسط حاکم کلات - پلنگ توش خان جلاير – به سال 1250 ه - ق تعمير و تزيين می گردد. شرح اين تعمير بر سنگ نبشته ايوان ورودی مسجد ثبت شده است.

اين مسجد در تايباد واقع شده است و تاريخ احداث آن به سال 848 هـ.ق. در زمان شاهرخ شاه مي‌رسد. در كنار اين مسجد ، مسجد نيمه مخروبه‌اي قرار گرفته است كه به نام خواجه‌نظام‌الملك‌خوانده مي شود. مسجد غياثيه شاهرخ داراي ارزش‌هاي معماري، كاشي‌كاري و تزييناتي است.

اين بنا در خارج از شهر رشتخوار از توابع تربت حيدريه در کنار جاده تربت حيدريه به خواف واقع شده و امروزه به صورت نيمه ويراني درآمده است. در خصوص تاريخ ساخت اين مسجد اطلاعي دقيقي در دست نيست. اما با توجه به شيوه معماري و تزيينات آجر کاري و مشابهت آن با ديگر مساجد منطقه خواف مي توان فرض کرد که از آثار دوره سلجوقي يا خوارزمشاهيان است. بقاياي مسجد مزبور شامل گنبد خانه اي نسبتا بزرگ ايوان وسيع شبستان و صحن است. گنبد خانه تنها بخشي از بناست که محفوظ تر بر جاي مانده است. طرح گنبد خانه در پايين مربع مستطيلي است که در قسمت فوقاني با گوشه سازي به کثير الاضلاعي تبديل گشته و گنبدي آجري در آن استوار شده است.

اين بنا در رباط زيارت در 44 کيلومتري باختر خواف از توابع تربيت حيدريه در جنوب استان خراسان رضوي‌و از آثار دوره‌ي سلجوقي است که بقاياي ويرانه آن در طي حفريات و مطالعات باستانشناسي کشف شده‌است. از اين مسجد در حال حاضر بقاياي يک شبستان مستطيل شکل به طول و عرض15*4/5 متر و ايواني در کنار آن به عرض دهانه 10 متر و دو رواق طرفين آن بر جاي مانده است. اين ايوان در سمت خاوري مجموعه واقع شده و در ميانه داراي محرابي کتيبه دار است و آسيب کلي ديده است. در طرفين محراب دو درگاه ايوان را به شبستان مستطيل شکل مربوط مي سازد. در امتداد محراب ايوان بر ميانه باختري شبستان محراب ديگري تعبيه شده است و در منار آن منبري سنگي با دو پله وجود دارد که از بناي مسجد جديدتر است. ديوار خاوري شبستان تا ارتفاع 3 متري تقريبا سالم بر جاي مانده است. در ارتفاع 2 متري اين ديوار بقاياي کتيبه آجري به پهناي سه متر کشف شده که به نظر مي رسد به صورت سرتاسري شبستان را دور مي زده استو متن بخش هاي باقيمانده از کتيبه به خط کوفي است و به وسيله قابي متشکل از دو رج آجر از نماي سنگي ديوار متمايز مي شود. از بالاي کتيبه در ارتفاع 3 متري خير طاق ها و پوشش سقف آغاز مي شود. در همين ضلع آثار دو درگاه کوچک با طاق جناغي مشهود است. ضخامت ديوار ها يک متر و مصالح آن سنگ لاشه است که در نماي داخل و خارج از لوحه سنگ هاي تراشيده با زواياي قائمه استفاده کرده اند. بر اساس نتايج مطالعات باستانشناسي مسجد رباط زيارت جزيي از يک مجموعه بزرگ معماري در قرن پنجم هجري بوده است.

 
اين بنا در مرکز قصبه قديمي نشتيفان و در کنار مسجد جامعي از دوره اخير واقع شده و بناي کوچک اما زيبايي هست که توسط شيخ زين الدين محمد خوافي متوفاي 838 ه.ق بنا شده است. مسجد در داخل شبستان مستطيل شکل خود چهار ايوان دارد غرفه ها به هم پيوسته وبه ظرافت از آجر شکل گرفته اند. شيوه‌ي آجر چيني محراب به صورت خفته – راسته و پلکاني است.

اين مسجد داراي ايوان و گنبد آجري بلندي است و در 1040 هـ.ق. يعني در زمان شاه صفي صفوي ساخته شده است . از اين بنا تنها ايوان اصلي آن كه به شبستان پيوسته است بر جاي مانده و در درون شبستان ، محراب و چهار غرفه در دو طبقه بر جاي مانده است.

در تايباد تربت جام ، نزديكي مرز كنوني ايران و افغانستان ، بنايي زيبايي از دوره تيموري به نام مسجد و مزار مولانا شيخ زين الدين واقع شده است . باني اين مسجد پير احمد خوافي وزير شاهرخ بهادر تيموري مي‌باشد و مسجد در سال 848 هجري قمري به دستور وي ساخته شده است. اهميت اين بنا بيش‌تر از لحاظ دارا بودن كتيبه‌هاي زيباي سر در ، كاشي كاري معرق و حواشي آن است كه از هر جهت ، شامل نكات ظريف هنري و ويژگي‌هاي دوره تيموري است . در كتيبه كاشي معرق تاريخي مسجد ، نام شاهرخ و پير احمد خوافي خوانده مي‌شود.

در شهر تربت جام و در شمال آرامگاه شيخ جام قرار دارد . در حال حاضر به صورت نيمه ويران درآمده است و از سده 5 هـ.ق. بر جاي مانده است.

اين بنا در جنوب غربي گنبدخانه قرار دارد و مسجد جامعي به سبك شبستاني گنبددار شامل پنج رواق است كه رواق‌هاي محوري آن ، عريض‌تر از رواق‌هاي كناري است . در مركز بنا ،‌ گنبدي بر روي چهار تويزه زده شده بوده كه بعداً ويران شده است . ابعاد كل بنا 50/25 * 19 متر است.

اين دو بنا ، در شمال و جوب ايوان واقع شده‌اند و از طريق دو درگاه واقع در ايوان مي‌توان به داخل آن‌ها راه يافت.

اين مسجد در جانب شرقي مزار واقع است و با يك مقصوره چليپا شكل و شبستان‌هاي ستون دار طرفين آن و يك حياط كوچك مستطيل شكل مشخص مي‌شود. رواق شرقي ،‌با مسجد عتيق پيوند خورده است و براي اين كار ،‌الزاماً بخشي از آن و احتمالاً بناهاي مغولي شمال مجموعه تخريب شده است . دري كه جايگزين محراب گنبد شده ، راهي را براي ورود به مسجد جديد فراهم ساخته است . ديوارهاي تكيه حياط ، تاق‌هاي رواق‌ها و شبستان‌هاي طرفين گنبد مقصوره و تزيينات زير گنبد ، نسبتاً جديد هستند. تنها بخش اصلي مسجد به نظر مي‌رسد كه گنبد مقصوره باشد. اين بنا احتمالاً توسط جلال الدين فيروز شاه ، در سال 846 هـ.ق. ساخته شده است.

اين بنا در خواف استان خراسان رضوي واقع است. بناي مسجد مشتمل بر گنبدخانه، ايوان، شبستان، صحن و سرا و منبر نفيس است. از طريق پيش طاق کوچکي در دهليز خاوري حياط وارد مسجد مي شوند. نماي اصلي صحن ايوان وسيعي به ابعاد 7/10*10*9/5 متر است که از طريق راهروي موربي در انتهاي آن به فضاي گنبد خانه مي رسند. در بخش خاوري گنبد خانه تالار مستطيل شکلي وجود دارد که از طريق يک ورودي در گوشه شمال خاوري گنبد خانه بدان راه مي يابند اين تالار در ديگري به حجره هاي اطراف صحن و از آنجا به خود صحن دارد عدم تناسب در ترکيب اين سه بخش – ايوان، گنبد خانه و تالار – مي رساند که احتمالا ايوان و تالار مستطيل در دوره تيم وريبه گنبد خانه الحاق شده است. ايوان در ديوارهاي جانبي خود طاقنماهاي عميقي دارد. در زير طاق ايوان يک افريز افقي است که احتمالا در گذشته پوشش گچي يا کاشي داشته است. بر فراز اين افريز در ديوار قبله يک دهانه نيم شش ضلعي است که از روزنه هاي واقع در ميان گنبد خانه و ايوان مي توان داخل آن شد. پوشش ايوان توسط طاق هايي در سه بخش انجام سده است. يک طاق وسيع مرکب از رج هاي افقي در دنبال آن طاق وسيع ديگري و سپس بخش بسيار پهني به طرز افقي ميان اضلاع و در آستان آن ها ساخته شده ليکن در بخش مرکزي رج هاي آن عمودي است. احتمالا بخش چهارمي با برج هاي افقي نيز وجود داشته که توسط پرکار گچي ديوار قبله ايوان از چشم پنهان شده است يکي از طاق‌نماهاي واقع در ديوارهاي ايوان هنوز طاق کوکبي جالبي دارد که دهانه مستطيل شکل را مي‌پوشاند. قوس‌هاي طاق‌کوکبي‌در‌پيرامون خود گچ‌بري هاي منشوري شکلي از نوع گچبري‌هاي دوره تيموري دارد. گنبدخانه محوطه وسيعي است که از دو جهت به ايوان و تالار متصل است و بدان ها راه دارد. در ديوارهاي اين بخش علاوه بر محراب طاق‌نماهايي نيز کار شده است تالار مستطيل نيز که به نظر مي رسدهم‌زمان با ايوان باشد مرکب از يک دهانه گنبد دار در شمال باخترياست. هيچ نوع تزيين خاصي در مسجد به کار نرفته است.

اين بنا در محله پايين ده روستاي سنگان پايين در 19 کيلو متري جنوب خاوري خواف از توابع تربت حيدريه واقع شده و بناي اوليه آن از آثار دوره خوارزمشاهيان در ايران است

در خرابه‌هاي شهر سنگان خواف كه در قرن اول اسلامي شهري آباد بوده است . دو اتاق گنبددار باقي مانده كه از خشت خام ساخته شده‌اند. در درون اين اتاق‌ها و گنبد آنها ، تزيينات گچبري ارزنده‌اي مشاهده مي‌شود كه به رنگ آبي و سفيد است. در وسط اتاق سنگ قبري نصب شده است كه طبق كتيبه آن بناي مزبور به اوايل دوره صفاري (قرن 3 هـ.ق.) مربوط است. اين بنا كه آن را به نام مسجد گنبد نيز ناميده‌اند در 100 كيلومتري جنوب مشهد واقع شده است.

اين مسجد در دشت زوزن خواف واقع شده است . از ساختمان اصلي اين مسجد كه به اوايل قرن هفتم هجري قمري تعلق دارد ، چند پايه و دو ديوار و سردري باقي مانده است و در كتيبه آن نيز تاريخ 600 و 610 هجري قمري قيد شده است. اين مسجد از لحاظ تزيينات و نگاره‌هاي خط كوفي جالب توجه است.

در 6 كيلومتري شهر خواف قرار دارد و در حال خراب شدن است . گويا يكي از نظاميه‌هاي سرشناس است . خواجه نظام الملك ، در 540 هـ.ق. آن را ساخته است . كاشي‌ها و تزيين‌هاي آن مي‌رساند كه دراين بنا تا چه اندازه هنر و زيبايي به كار رفته است.

مسجد كوشك فردوس در خاور شهر و كنار دروازه قاين قرار دارد. داراي ايوان ، شبستان ، صحن و محراب است . بر پيشاني قوس محراب، كتيبه‌اي مزين به گچ‌بري و گل و بوته است ، كه تاريخ بنا ، بر آن 554 هـ . ق ، نگاشته شده است . از كيفيت بنا و كتيبه‌هاي دراويش، به ويژه آيه پيشاني محراب پيداست كه اين بنا در اصل نه يك مسجد، بلكه شايد يك خانقاه و در دوره‌هاي دورتر شايد يك آتشكده بوده است.

در روزگار حكم‌راني عبدالعلي‌خان، رييس خاندان عرب ميش مست در ترشيز ، يعني سال 1213 هـ.ق. تركيب اصلي مسجد جامع كاشمر از آجر ساخته شده است. بخشي از ايوان و محراب را با كاشي معرق آراسته‌اند. بالاي محراب مقرنس كاري‌هايي از گچ سفيد و رنگين به چشم مي‌خورد و تاريخ 1213 هـ.ق در محراب و ايوان مسجد ديده مي‌شود.

اين بنا در روستای رقه در 18 کيلومتری بخش بشرويه شهرستان فردوس در جنوب استان خراسان واقع شده و بنای اوليه آن از معدود آثار دوره خوارزمشاهيان است. اين بنای خشت و گلی در اصل به صورت دو ايوانه بوده که زلزله و تغييرات مکرر، صورت اصلی را تا حدود زيادی دگرگون کرده است. ورودی بنا در گوشه شمال شرقی و جنوب غربی واقع اند. صحن مسجد به ابعاد 80.11 * 10 متر است و در اضلاع غرب و شرق وجنوب آن، سه ايوان با رواق ها و اتاق در جهت غرب و شرق داشته و وجود محراب گچی در ايوان غربی، نشانه تعلق آن به حنيفان است. پوشش سقف ايوان شرقی وغربی درگاهی وجود دارد که به فضاهای جانبی راه پيدا می کند. مصالح اصلی ايوان‌ها آجر بوده که در دوره های تعميراتی، خشت جايگزين شده است. ايوان جنوبی با پوشش طاق و قوس از الحاقات دوره بعدی است. در طرفين ايوان غربی، دو شبستان کوچک مرکب از يک ناومرکزی و سه چشمه طاق ساخته شده که گچ اندود است. دهنه های روبه صحن نيز ساده و فاقد هرگونه تزييني است بنای مزبور در حال حاضر در وضعيت بدی قراردارد. پوشش ايوان ها فرو ريخته و به صورت نيمه ويران درآمده است.

دارالمؤمنين تون يا مسجد جامع توسط آخوند ملا اكبر توني ساخته شده است . شايد اين مسجد از سده 6 هـ. ق، باشد ، يعني پيش از حمله هولاكوخان مغول ، كه مردم آن ، اسماعيلي بودند ، در اين صورت شايد مسجد جامع ، همان مسجدي باشد ، كه مقدسي در احسن التقاسيم ، از آن ياد كرده و گفته است : «قلعه و مسجدي نيكو دارد و بيشتر اهل آن، بافندگانند».اين مسجد ،‌ در زلزله شهريور 1347 هـ . ش ، فرو ريخت و اكنون تنها ايواني بر جاي است با رواق‌هايي آسيب ديده، بر گرداگرد صحن آن‌ كه پس از بازساري به عنوان بناي يادگاري از شهر پيشين فردوس ، خودنمايي مي‌كند.

اين مسجد بر اساس‌تاريخ كتيبه‌كوفي آن، در سال 609 هجري قمري ساخته و قسمت اعظم بناي اصلي آن منهدم شده است. اين مسجد از لحاظ دارا بودن كتيبه كوفي و آجر كاري هاي ظريف داراي اهميت هنري است. اين مسجد كه ايوان‌هاي رفيع در جنوب و شمال و اطراف محوطه صحن دارد و در زمره‌ي مساجد مهم تاريخي بشمار مي رود از لحاظ هنر آج‌كاري(درجنوب‌ايران) و ساختمان محراب ومنظره بديع سقف داراي اهميت بسياري است. اين قسمت تحت شماره 325 در شمار آثار تاريخي به ثبت رسيده است.

در كناره خاوري گوستان كهنه مزار بازمانده دژي كهن است. در شمال آن، مسجدي نوساز است در سوي جنوب باختري حياط مسجد ، دالاني به پهناي 40/1 و درازاي 7 و بلندي 2 متر در دل صخره كنده شده است كه به فضايي به پهنه حدود 180 متر مربع مي‌پيوندد. در ميانه اين محوطه سه پايه كلفت سنگي قرار دارند . به اين محوطه « صنعه » و گاهي « صمعه مزار » مي‌گويند كه با توجه به كاربرد آن در گذشته بي‌گمان بايستي همان صومعه ، معبد يا پرستش گاه مهري باشد .با توجه به ويژگي مهري آن ، مي‌تواند به زمان هخامنشيان و حتي پيش از آن مربوط باشد .

مسجد جامع بجستان در زمان ميرزا شاهرخ ، پسر تيمور لنگ توسط محمد بن فخرالدين بن سيف الدين مقام بجستاني بنا شده و تاريخ پايان بنا ، 828 هـ .ق است در روزگار شاه عباس صفوي توسط حاج ناصرالدين محمد بن احمد، بازسازي شده و در ذي القعده 1024 هـ .ق تعمير آن پايان يافته است.

اين بنا در کاخک گناباد در جنوب استان خراسان رضوي واقع شده و بنای اوليه آن در زلزله سال 1347 شمسی ويران شده است. بنای مزبور توسط شاهزاده سلطان خانم، خواهر شاه طهماسب اول صفری (ه-ق 984 – 930) ساخته شده و در سال 1070 و 1286 ه- ق تزيينات و تعميراتی در آن صورت گرفته است.

اين مسجد از بناهاي قرن نهم هـ..ق. است و صحن آن كه به شكل چهارگوش است ، ايوان‌هاي بلند با شبستان و محرابي سنگي دارد و چندين كتيبه منظوم نيز در ديواره‌هاي آن باقي مانده است. كتيبه‌اي نيز از زمان شاه عباس اول صفوي در سال 1021 در اين بنا نصب شده است. كتيبه اصلي مسجد ، منظوم و شامل دو بيت به خط ثلث است و بر روي ستون شبستان باقي مانده است . از اين كتيبه معلوم مي‌شود كه باني مسجد ، پهلوان علي نامي بوده است.