درباره وجه تسميه نام تهران برخی ازمحققين بر اين باور هستند که چون اهل تهران زمانی كه دشمن حمله می كرد به ‹‹ته ران›› يعنی زيرزمين می رفته اند؛ منطقه به اين نام موسوم شده است. برخی از تاريخ نگاران نيز معتقدند تهران جزو شهر قصران ری بود و روستاي بالاتر از آن مهران نام داشته است. «ران» به معنای دامنه است، مهران دامنه بالايی و قصران دامنه پايينی رشته كوه البرز بوده است. كسروی در پژوهش های خود به اين نتيجه رسيده است كه تهرام (تارم ـ كهران ـ گهران ـ گهرام ـ جهرم) به معنای منطقه گرمسير و شميران (شميرام ـ شميرم ـ شميلان ـ سميران ـ سميرم) به معنای منطقه های سردسيراست و نام تهران به معناي منطقه گرمسيري به كار مي رفته است. برخي ديگر نيز واژه تهران را از «طهر» به معناي پاكي مي دانند و گويند به دليل وجود رودخانه هاي فراوان و آب بسيار در اين منطقه به آن «طهران» گفته مي شده است. تهران امروزی كه در رديف يکی از پر جمعيت ترين استان هاي جهان قرار دارد، فراز و نشيب های تاريخی فراواني را پشت سر گذاشته است. ‹‹طهران›› كه زمانی روستاي كوچكي بيش نبوده، امروزه به «تهران بزرگ» با بيش ازده ميليون نفرجمعيت تبديل شده است.
درنخستين حركت های گسترش تهران در مسير شهر شدن، يعنی ساختن برج و باروهای شاه طهماسبی، كه بی ترديد مقطعی تاريخی است، روستای كهن سابق، از گم نامی به درآمد و در دوره های بعد تا پايان حكم رانی زنديه شهركی نام آورشد. تهران به گونه يك دهكده منطقه شمال ری و جنوبی ترين دهكده قصران، در تاريخ پيش از اسلام دارای پيشينه ای نامشخص است اما در پيوند با روستاهای شمالی ری و از آن ميان «مهران» بررسی شده است. به دليل ديرينگي و آباداني شهرری، روستاهاي اطراف آن كم و بيش در شرايط پيشرفته ای روزگار گذرانده اند. از تهران به طور خاص، در سده های نخستين هجرت نام و نشانی در آثار و منابع نيامده است و در قرن چهارم و متون آن زمان نيز از تهران سخنی ديده نمی شود. آن زمان براساس نوشته ها، شهرت دو روستای «دولاب» (محله ای در خاور تهران كنونی) و «علی آباد» (اطراف ايستگاه راه آهن تهران) بيش تراز دهكده تهران بوده است. حتی در دوره سلجوقيان، روستاي طرشت (خيابان آزادی كنونی) اعتباری داشته و خواجه نظام الملک شافعی مذهب، برای شنيدن درس مدرس شيعی به آن جا می رفته است.
حفاری های باستان شناسی در روستاهای قديمی قيطريه و دروس، سلطنت آباد، ری، كوه بی بی شهربانو و ديگر مراكز تمدن كهن پهنه تهران امروزی، نشان دهنده آن است که اين مراکز داستانی كمابيش مستقل از تهران دارند. براساس تحقيقات؛ اين روستا از قرن ششم هجری به اين سو، اندك اندك دارای نام و نشان شده ومورخان و جغرافي دانان مسلمان ايرانی و غير ايرانی، از آن سخن به ميان آورده اند. تهران به عنوان روستايی نه چندان معتبر در شمال ری، در دوره علويان زيدی طبرستان و سامانيان و آل بويه حيات اجتماعی خود را به عصر غزنويان رساند. به ويژه در عهد آل بويه، ری يكی از دو پايتخت اين سلسله بوده است. خون ريزی سلطان محمود غزنوی در ری و فرار ساكنان آن به كوهستان های قصران و سكونت اجباری در روستاهای شمالی و از آن ميان در روستاهای پهنه تهران، در پاره ای منابع آمده است.
تهران تا اندازه ای توسعه يافت كه در دوره مغولان منطقه اي شناخته شده بود و در دوره ايلخانان، از لحاظ نظامی و سوق الجيشی پايگاهی با اهميت به شمار آمد. پس از ويران گری های مغولان و مهاجرت ساكنان ری و شايد روستاهاي اطراف، روز به روز بر گسترده گی تهران افزوده شد به طوری كه در دوره تيموريان تهران به شهركی درون باغ و بستان های دل پذير تبديل شده بود كه ساخت بناهايی در بيرون ازآن, نيز شروع شده بود. دراوايل سلطنت صفويه تهران حياتی نيمه شهری يافته بود كه از لحاظ كالبدی و خصوصيات شهری وضع جديدی را طلب می كرد. با شهر شدن تهران هرچند باغ های موجود در آن تا زمان پايتختی باقی ماند، اما توسعه سكونت درآن فزونی يافت. تهران در دوره شاه طهماسب اول با پيدا كردن برج و بارو حالت ‹‹بلد اسلامی›› را پيدا كرد و به مرور با ايجاد دوازده محله و چهار امام زاده، مرمت بازارچه ها و مساجد، اقامت مردم اطراف و اكناف در آن و سكونت دادن قوای نظامی صورت کاملا جديدی به خود گرفت. در دوره پايانی صفويه جنبه حكومتی و سياسی و نظامی شهر تهران بر وضع اقتصادی و فرهنگی آن پيشی گرفت. به گونه ای كه در عصر نادری اردوگاه نظامی شد و ساكنان آن اكثرا غير بومی و دارای پيشه های غير توليدی بودند.
ييلاق های شمالی تهران همواره حاكمان و اميران و حتی پادشاهان را به سوی خود فرا می خواند و تابستان های گرم آنان را در تهران به بهار زيبا مبدل می كرد و گاه علاقه به اين ييلاق ها به اندازه ای بود كه گمان ايجاد پايتخت را در تهران فراهم می كرد به گونه ای كه در دوره كريم خان زند، مورخان به آن اشاره كرده اند. به دلايل متعدد اجتماعی، اين فرصت برای آغا محمد خان سرسلسله قاجاريان فراهم آمد و تهران، به صورت پايتختی درآمد كه نه تنها دو سلسله بر آن سلطنت كردند بلكه به عنوان مقر حكومت جمهوری اسلامی، هم اكنون يكی از مراكز بزرگ جهانی شده است. استان تهران هم اكنون دارای 12 شهرستان است و پرجمعيت ترين و پررونق ترين شهر كشور را در برگرفته است.