مهم ترين مسجد دوره صفويه درشهر اصفهان از لحاظ عظمت، جنبه معماری و كثرت تزيينات، مسجد امام است كه در ضلع جنوبی ميدان نقش جهان در سال 1020 هجری به فرمان شاه عباس اول ساختمان آن شروع شده و در سال 1025 ساختمان سر در و تزيينات كاشی كاری آن به منظور تكميل آرايش اطراف ميدان به اتمام رسيده است. ساختمان و تزيين ساير قسمت‌های مسجد تا آخرين سال حيات شاه عباس اول ادامه داشته و در زمان جانشينان او شاه صفی و شاه عباس دوم نيز ادامه يافته است. آخرين سال‌های تاريخی كه در مسجد امام از عهد صفويه ديده می ‌شود سال 1077 در كتيبه محراب شبستان كاشی كاری ضلع باختری مسجد و سال 1078 هجری دركتيبه سر در مدرسه جنوب باختری مسجد است. گنبد مسجد امام عظيم‌ ترين گنبد در پيش مساجد اصفهان است. تارک جدار خارجی گنبد از سطح مسجد 54 متر ارتفاع دارد و ارتفاع جدارداخلی آن 38 متر است و بين دو پوشش گنبد، فضای خالی موجود است. تزيينات کاشی کاری هفت رنگ داخل گنبد و منبر يک پارچه مرمری و قطعات بزرگ سنگ مرمر از تزيينات جالب داخل گنبد است و از نكات جالب ديگر انعكاس صوت در داخل گنبد است. گنبد مسجد امام با تزيينات جالب کاشی کاری پوشيده شده و كتيبه اطراف آن به خط ثلث سفيد بر زمينه كاشی خشت لاجوردی رنگ است. 
 

اين بنا در کوچه مشهور به باغ قلندرها که مسجد حکيم را به بازار بزرگ اصفهان متصل می ‌کند، واقع شده و مسجد کوچکی است که صحن کوچک آن را در دوره اخير با طاق شيشه‌ای پوشانده‌اند و به همين جهت ه آن مسجد شيشه نيز می گويند. اين مسجد در زمان شاه سليمان صفوی توسط محمدقاسم زاهد مشهور به خلوت نشين بنا شده است. داخل مسجد به علت تعميراتی که در آن صورت گرفته، از حالت قديمی خود خارج شده، ولی محراب جنوبی آن به حالت اصلی باقی مانده و دارای تزيينات کاشی کاری است. کتيبه اين محراب به خط ثلث سفيد بر زمينه کاشی لاجوردی است. کتيبه سردر مسجد نيز به همان شيوه و مورخ 1100هـ . ق است.

اين مسجد كه در عرف تلفظ (سرش بادران) خوانده می شود در روستايی در 29 كيلومتری جنوب خاوری اصفهان و ساحل شمالی زاينده رود واقع شده است. اين اسم در اصل (سروش آذران) بوده و محل يكی از آتشكده‌های معروف اصفهان است. به غير از مسجد سرو شفادران كه به فتوای كتيبه آن در دوره شاه طهماسب اول در سال 976 هجری بنا شده است آثار قابل ملاحظه‌ای ندارد. كتيبه سر در مسجد كه قسمتی از كاشی ‌های انتهای آن از بين رفته، به خط ثلث با كاشی لاجوردی بر زمينه آجری آن نوشته شده است.

مسجد شيخ لطف الله اصفهان يكي از زيباترين و اعجاب انگيز ترين بناهاي اصفهان است. اين اثر فوق العاده يكی از زيباترين آثار تاريخی اصفهان است كه هر تماشا كننده‌ای را خيره می ‌كند و نسبت به هنرمندانی كه در انجام آن دخيل بوده‌اند به اظهار تحسين و اعجاب وا می ‌دارد، مسجد شيخ لطف الله است كه در ضلع خاوری ميدان نقش جهان مقابل عمارت عالی قاپو واقع شده و به واسطه كاشی كاری‌های معرق داخل و خارج گنبد و كتيبه‌های عالی كه مقداری از آن‌ها به خط عليرضای تبريزی عباسی است از زيبايی و ظرافت كم نظيری برخوردار است. اين مسجد از شاهكارهای معماری و كاشی كاری ايران در نيمه اول قرن يازدهم هجری بوده و به فرمان شاه عباس اول ساختمان آن شروع شده است. سر در زيبای آن در سال 1012 هجری به پايان رسيده است. سال اتمام ساختمان و تزيينات كاشی كاری آن به موجب كتيبه‌ای كه به خط ثلث با كاشی سفيد معرق بر زمينه لاجوردی نوشته شده، سال 1028 هجری قمری است.

مسجد جامع اصفهان در حقيقت، مجموعه‌ای از ساختمان‌ها و آثار هنری دوره‌های بعد از اسلام تاريخ ايران است كه يادگارهايی از پادشاهان، وزيران، اميران،‌ بزرگان و بانوان خير ايرانی بعد از اسلام را در بر دارد و بخشی از تحولات معماری دوره‌های اسلامی تاريخ ايران را در مدت هزار سال نشان می ‌دهد. اين بنا که به مسجد جامع عتيق و مسجد جمعه نيز شهرت دارد، در بخش قديمی اصفهان، ضلع باختری خيابان هاتف و انتهای بازار بزرگ واقع شده و يکی از برجسته ‌ترين آثار معماری ايران و جهان است و از آن جا که بخش‌های مختلف آن در دوران‌های مختلف تاريخی ساخته و پرداخته شده‌اند، مجموعه حاضر چون موزه عظيمی، معرف روند تحول و تکامل معماری ايران در دوره اسلامی است.

اين مسجد در دهكده اشترگان لنجان، 38 كيلومتری اصفهان واقع شده است. سر در مسجد آن 13 متر ارتفاع دارد و با كاشی ‌های سبک اوايل قرن هشتم هجری قمری و تزيينات گچ بری به شيوه همان دوره آراسته شده است. مناره‌های اين مسجد مانند منار جنبان متحرک است و تاريخ ساختمان آن نيز در كتيبه كاشی كاری سر در اصلی و هم چنين در انتهای كتيبه داخل گنبد، سال 715 هجری قمری ثبت شده است.

مسجد ايلچی درمحله احمد آباد اصفهان واقع شده است. كتيبه تاريخی سر در مسجد حاكی از آن است که اين مسجد دردوره سلطنت شاه سليمان صفوی به وسيله (صاحب سلطان بيگم) دختر حكيم نظام الدين محمد ملقب به حكيم الملک ايلچی و توسط (خواجه سعادت) نامی از خواجگان او به اتمام رسيده است. كتيبه سر در اين مسجد در سال 1097 نوشته شده است. در بالای سكوها و در داخل مقرنس‌های سر در مسجد ايلچی خطوط بنايی بسياری نقش بسته است.

اين بنا در روستای گار در 22 كيلومتری خاور اصفهان و ساحل جنوبی زاينده رود واقع شده و امروز تنها مناره و بقايای بخشی از ديوارهای گنبدخانه مسجد برجای مانده است. با توجه به مناره و كتيبه سلجوقی آن و همچنين بقايای كتيبه و تزييناتی از دوره ايلخانی می ‌توان گفت كه اصل مسجد مربوط به دوره سلجوقی است كه در دوره ايلخانی بازسازی شده و محراب و تزييناتی بدان الحاق شده است. بنای اصلی مسجد به روزگار آبادانی، شبستان مربع گنبدداری به ابعاد 12/8×12/8 متر بوده كه در جوانب آن، بناهای ديگری وجود داشته و كل بناهای مسجد، درون حصاری خشتی محصور می ‌شده است. بنای گنبددار با آجركاری، گچ بری، طاق نماها، محراب و كتيبه‌هايی مزين می ‌شده كه از همگی آن ها تنها بقايای اندكی برجای مانده است. بر ديوار شمالی اتاق، لوحه‌هايی گچ بری برجای مانده است. محراب مسجد در ضلع جنوبی دارای گچ بری‌ها و كتيبه‌های قرآنی به خط ثلث و كوفی است كه بخش عمده آن از بين رفته است. مناره سلجوقی در 50 متری بنای مزبور قرار دارد.

اين بنا در محله دردشت اصفهان واقع است. بنای اصلی آن، از آثار دوره شاه عباس اول است كه ساخت آن يک سال بعد از مرگ نامبرده، در اولين سال سلطنت شاه صفی ـ 1039هـ. ق ـ به اتمام رسيده و در دوره قاجاريه، شبستان زيبايی بدان افزوده شده و بخش‌هايی از آن تزيين شده است. بنای كنونی مسجد، با نقشه چهار ايوانی، دارای سردر، صحن، ايوان‌های چهارگانه، شبستان، تزيينات کاشی کاری و كتيبه‌های تاريخی است. كتيبه مقدم ‌تر بنا، در داخل ايوان خاوری، به شعر و به تاريخ 1034 هجری است. براساس متن اين كتيبه، مسجد را شخصی به نام آقا نور ساخته است. كتيبه اتمام بنا، بر سر در خاوری به خط ثلث سفيد بر زمينه كاشی خشتی لاجوردی رنگ نوشته شده است. براساس متن كتيبه، بنای مسجد به وسيله نورالدين محمد اصفهانی، در زمان شاه عباس شروع و در سال اول سلطنت شاه صفی به اتمام رسيده است. كتيبه مزبور به خط محمدرضا امامی است. شبستان ستون دار اين مسجد، بسيار زيبا و دارای ستون‌های سنگی و پوشش چشمه طاق است كه در وسط طاق‌ها، قطعاتی از سنگ مرمر شفاف جهت نورگيری قرار داده‌اند. اين شبستان، محراب كوچكی دارد. سردر خارجی شبستان جنب سردر شمالی مسجد نيز تزييناتی از نوع كاشی ‌های گره و خطوط بنايی دارد. اين شبستان، از الحاقات قرن سيزدهم هجری است و به هزينه حاج‌ محمد ابراهيم قزوينی ـ امام جماعت سابق مسجد ـ بنا شده است. پشت بام اين شبستان، در رديف زيباترين مهتابی ‌های مساجد اصفهان است. اين مسجد، در بهمن ماه 1365 شمسی، در معرض حملات هوايی عراق قرار گرفت كه در نتيجه آن، خرابی ‌هايی در صفه جنوبی، لنگه‌ طاق‌ها، تزيينات كاشی و آيينه و گلدسته مسجد ايجاد شد كه بعدها به همت مسئولين مربوطه بازسازی و مرمت گرديد.

در نزديكی باغ حاجی (باغ همايون امروز) كوچه‌ای به نام باغ حاجی وجود دارد كه مسجد كوچكی از دوره صفويه در آن واقع شده است. كتيبه سر در اين مسجد حاكی از آن است كه مسجد به وسيله شخصی به نام خواجه روح الله در دوره پادشاهی شاه عباس اول ساخته شده است. از تزيينات كاشی كاری اين مسجد غير از سر در آن چيز قابل ملاحظه‌ای باقی نمانده و كتيبه آن به خط ثلث سفيد معرق بر زمينه كاشی لاجوردی مورخ به سال 1033 هجری است.

سر در مسجد جامع جورجيد به مسجد كافی الكفاه (صاحب اسماعيل بن عباد از وزرای مشهور پادشاهان ديلمی در قرن چهارم هجری قمری) تعلق دارد كه در مرداد ماه 1335 از لا به لای ديواره‌های گلی خارج و تعمير شده است. اين سر در از نظر تاريخی و مذهبی ارزش فوق‌العاده‌ای دارد زيرا تنها اثر موجود از دوره‌ای است كه اصفهان پايتخت پادشاهان آل بويه بوده است. اين سر در كه در قسمت شمال باختری مسجد حكيم واقع شده از نمونه‌های بسيار قديمی و عالی هنر آجركاری و گچ بری در اصفهان به شمار می ‌رود.

در روستای اشكرند، در جنوب خاوری اصفهان، چهار مسجد قديمی و ويرانه وجود دارد كه اطلاعی از نام و هويت تاريخی آن ها در دست نيست. براساس بررسی ‌های ماكسيم سيرو، معماری اين مساجد، معرف دوره‌های مختلف ساختمانی از قرون اوليه اسلامی به بعد است.

اين بنا تا اواخر قرن سيزدهم هجری در منتهی‌اليه شمالی محله جوباره در خارج شهر ـ كه اكنون جزو شهر شده ـ و كنار باغ قوشخانه واقع بوده كه اكنون از آن تنها تک مناری زيبا و باشكوه برجای مانده است. از اين مسجد در منابع تاريخی با عنوان مسجد باباسوخته، مسجد عمر و مسجد سلطان ابوسعيد بهادرخان ياد كرده‌اند.

اين بنا در روستای بوزان جی در سه كيلومتری خاور اصفهان واقع بوده كه در گذشته ويران شده و تنها بخشی از كتيبه‌های گچ بری محراب آن به موزه ملی ايران منتقل شده است. حاشيه بيرون محراب به خط كوفی گلدار شامل آيه 18 سوره آل عمران است.

اين بنا در محله چهار سوی شيرازی ‌های اصفهان واقع شده و از بناهای دوره قاجاريه ـ اواخر قرن سيزدهم هجری ـ است. بنای مسجد دارای صحن، سردر، دو ايوان شمالی و جنوبی، شبستان گنبددار و صفه‌هايی در اطراف صحن است. نمای خارجی گنبد، آجری و داخل آن، پوشش ساده گچی است. کاشی کاری كتيبه دو گنبد و محراب آن، قديمی است، ولی کاشی کاری نمای خارجی ايوان‌ها و صحن، از اقدامات سال 1363 هـ ‍. ق محسوب می ‌شود. همچنين در اين ايوان، سنگابی با كتيبه‌ای به تاريخ 1280هـ . ق قرار دارد.

اين بنا در محله چهار سوی اصفهان واقع شده و در اواخر قرن سيزدهم هجری ظاهراً توسط آقا ميرزا محمد باقر چهار سوقی ـ از اعاظم فقها ـ ساخته شده است. سردر مسجد و محراب آن دارای كاشی كاری‌هايی است، کاشی کاری محراب مورخ 1326 هـ. ق است. در داخل مسجد، سنگابی قديمی مورخ محرم 1291 هـ . ق وجود دارد.

اين بنا در يكی از خيابان‌های فرعی منشعب از خيابان هاتف، در نزديكی مسجد جامع و مجاور مقبره هارون ولايت واقع شده و به خاطر ويژگی ‌های معماری و تزييناتی، از مساجد مهم و در خور توجه اصفهان است. با توجه به وجود مناره‌ای از دوره سلجوقی و اين حقيقت كه به روزگار صفويه از اين مسجد به نام مسجد سنجريه نام برده شده است، می ‌توان يقين پيدا كرد كه مسجدی در دوره سلجوقی در اين محل ساخته شده بوده كه بعد از ويرانی در سال 929هـ . ق ـ زمان شاه اسماعيل اول ـ ميرزا شاه حسين وزير، مسجد كنونی را جايگزين آن كرده است. در حال حاضر، به غير از مناره كه در بطن مسجد علی قرار گرفته، هيچ اثری از بنای دوره سلجوقی مشهود نيست. پيترودلاواله و شاردن كه در سال 1619 و 1666 ميلادی در اصفهان بوده‌اند، اين مناره را به مقبره هارون ولايت منسوب داشته‌اند. بنای كنونی مسجد با نقشه چهار ايوانی ساخته شده و دارای سردر، صحن، ايوان، گنبدخانه و شبستان تابستانی و زمستانی است كه با تزيينات زيبای كاشی معرق، مقرنس كاری و كتيبه‌های تاريخی مزين شده‌اند. سر درب ورودی مسجد در ضلع باختری آن دارای کاشی کاری معرق نفيس و كتيبه تاريخی است. كتيبه مزبور به خط ثلث با كاشی معرق سفيد بر زمينه آبی، متضمن نام پادشاه وقت و بانی ساختمان و سال اتمام ساختمان 929 هـ . ق است. رديف اول اين كتيبه، قرآنی و به خط ثلث حنايی رنگ است. بقيه سطوح سر در، با کاشی کاری معقلی و خطوط بنايی تزيين و نماسازی شده است. صحن مسجد، مربع مستطيل و در وسط دارای يک حوض و در چهار ضلع، چهار ايوان است كه ايوان جنوبی از ديگر ايوان‌ها وسيع‌تر است و در پشت آن، شبستان گنبددار قرار گرفته است. گنبد اين مسجد با ساقه بلند از بيرون با کاشی کاری پوشش يافته و از درون دارای مقرنس‌های گچی است. سطوح داخلی گنبدخانه با درگاه‌ها و طاق‌هايی به صورت دو طبقه نماسازی شده كه طاق‌های طبقه بالا صورت مربع را به كثير الاضلاع تبديل كرده‌اند و گنبد بر آن قرار گرفته است. در پاكار گنبد، كتيبه‌ای سرتاسری متضمن آيات قرآنی و تاريخ 929هـ. ق کاشی کاری شده است. در زير گنبدخانه و ايوان جنوبی، شبستان زمستانی مسجد، كمی پايين‌تر از سطح مسجد بنا شده و سبک ساختمان آن جالب است. در ابتدای شروع پلكانی كه سطح مسجد را به شبستان زيرين متصل می ‌كند. در ضلع شمالی مسجد و بر جرز باختری ايوان، لوحی از سنگ مرمر نصب شده است. مناره سلجوقی مسجد علی به ارتفاع 85/47 متر، در كنار گنبد قرار گرفته و از شكيل‌ترين مناره‌های دوره سلجوقی است كه با تزيينات آجركاری و كتيبه‌های متعدد مزين شده است. مدخل اين منار در درون مسجد قرار گرفته است. در ارتفاع 35/40 متری، قرنيزی به صورت تاج بيرون زده و بعد از آن، بخش كوچک تر منار قرار گرفته كه در انتهای آن نيز قرنيز ديگری قرار دارد. در داخل مناره، ستون مركزی قرار دارد كه پلكان حول محور آن به طرف بالا می ‌گردد. با توجه به ويژگی ‌های معماری مناره به نظر می ‌رسد كه مربوط به قرن ششم و به احتمال كم تر، قرن هفتم هجری باشد.

اين بنا در محله بيدآباد اصفهان واقع شده و به همراه مجموعه بناهايی مركب از حمام، بازار، كاروان سرا و چهارسو، به سال 1122هـ . ق ـ زمان سلطان حسين صفوی ـ توسط حاج عليقلی آقا، از خواجگان حرم شاه سليمان و شاه سلطان حسين صفوی، ساخته شده است. بنای مسجد دارای سر در کاشی کاری، صحن، ايوان و شبستان است كه با کاشی کاری زيبايی مزين شده‌اند. سر در مسجد با کاشی کاری و مقرنس كاری زيبا، كتيبه تاريخی، گلدسته‌های فوقانی و غرفه‌های جانبی تزيين و نماسازی شده‌است. كتيبه تاريخی اين سر در مورخ 1122هـ . ق است كه براساس متن آن، مسجد در زمان شاه سلطان حسين توسط عليقلی آقا بنا شده است. بر روی جرزهای سر در نيز به خط بنايی با كاشی زرد رنگ، آيات و عباراتی را نوشته‌اند. صحن مستطيل شكل مسجد نسبتاً كوچک و فاقد حوض و مهتابی است. در سمت جنوب صحن، ايوان و محرابی قرار دارد كه ازاره‌اش از سنگ مرمر و بالاتر از آن، کاشی کاری معرق نفيس است. در سمت خاور صحن، شبستانی با هشت ستون سنگی قرار دارد و دارای درب چوبی خاتم زيبايی است. بر طبق كتيبه سر در مزبور، بنای شبستان در سال 1297 هـ . ق به پايان رسيده است. در طرف باختر صحن نيز شبستان كوچک تری قرار دارد.

اين بنا در ابتدای دروازه حسن‌آباد واقع شده و در زمان محمدشاه قاجار ساخته شده و كتيبه‌ای قرآنی به خط ثلث بر زمينه كاشی خشتی لاجوردی بر سر در آن نصب شده است.

اين بنا در محله ميدان كهنه اصفهان واقع بوده و در سال 1307 هـ . ش جهت احداث خيابان از بين رفته است. تنها آثار منسوب به اين مسجد، كاشی ‌های پراكنده‌ای است كه بر ديوار جنوبی باغ چهل ستون نصب شده و معرف آثار دوره صفويه است.

در يكی از كوچه‌های محله جوباره (يهوديّه)، مسجد محقر و ساده‌ای فاقد جنبه‌های هنری و تاريخی واقع شده كه تنها سر در آن، قديمی و دارای كتيبه و تزيينات جالبی بوده كه در دوره اخير به باغ چهل ستون انتقال يافته و بر يكی از ديوارهای ضلع جنوبی آن نصب شده است. براساس كتيبه اين سر در كه به خط ثلث با كاشی سفيد معرق بر زمينه لاجوردی نوشته شده و مورخ 955 هـ . ق است، اين مسجد توسط مهتر محمدعلی و در زمان شاه تهماسب صفوی ساخته شده است.

در سی كيلومتری خاور اصفهان و در جنوب بستر زاينده رود دهكده ازيران واقع شده كه مردم محل آن را (ازيرون) تلفظ می ‌كنند. در اين دهكده كه در خاور دشتی واقع شده، به سبک بناهای مغولی در قرن هشتم هجری مسجد جالب توجهی وجود دارد كه در حال انهدام و ويرانی است. كتيبه خارجی گنبد مسجد ازيران به خط بنايی آجری برجسته و سفيد بر زمينه آجری قرمز می باشد. كتيبه داخل گنبد به خط بنايی آجری برجسته و سفيد بر زمينه آجری قرمز رنگ و كتيبه محراب مسجد ازيران به خط ثلث گچ بری برجسته بر زمينه گل و برگ است.

مسجد گز در روستايی در 18 كيلومتری شمال شهر اصفهان واقع شده و از نواحی قديمی و تاريخی حومه اصفهان محسوب می ‌شود. اين مسجد كوچک چهار ايوانی مربوط به دوره سلاجقه است كه در دوره‌های بعد، خرابی ‌هايی به آن وارد آمده و تجديد ساختمان شده ولی به مقدار زياد مشخصات سلجوقی خود را حفظ كرده است. ايوان‌های شمالی، جنوبی، خاوری و باختری در اين مسجد دو به دو قرينه هم هستند و صحن آن به شكل مربع و طول و عرض آن در حدود 12 متر است. آثار قابل ملاحظه سلجوقی اين مسجد در ايوان باختری آن است و دو راهروی فعلی مسجد در طرفين اين ايوان قرار دارند. درهر يک از دو ضلع شمالی و جنوبی ايوان باختری دو مدخل به ارتفاع تقريباً دو و نيم قرار دارد. تزيينات طاق‌های هلالی شكل آن ها از آجر و گچ، نظير تزيينات سلجوقی داخل ايوان خاوری مسجد جمعه اصفهان است و در بالا پشت بغل‌هايی از تزيينات آجری دارد. پشت مدخل دارای دو قسمت برجسته مدور در چپ و راست می باشد. محراب سلجوقی اين ايوان در ضلع جنوبی آن واقع شده و در قسمت فوقانی آن محل يک كتيبه كه در اطراف اين ايوان نصب شده بوده است، مشاهده می ‌شود ولی كم ترين اثری از خود كتيبه باقی نمانده است.

در قريه (سين) كه در شش كيلومتری شمال گز واقع شده يک مسجد و مناره سلجوقی وجود دارد كه در مقايسه با مسجد گز بيش تر اختصاصات دوره سلجوقی خود را حفظ كرده است. كوچه و مدخل مسجد سين كه مناره مرتفع آن نيز در گوشه‌ شمال باختری مسجد واقع می ‌شود، شباهت زيادی به كوچه و مدخل مسجد گز دارد. صحن فعلی مسجد سين، وسعت زيادی ندارد و طول و عرض آن در حدود 7 متر است. مدخل مسجد در ضلع شمالی آن واقع شده و ايوان اصلی كه به گنبد منتهی می ‌شود، در سمت جنوب قرار دارد. در طرفين خاوری و باختری صحن دو ديوار معمولی قرار دارد. ديوارهای آن تزييناتی از گچ بری مشابه تزيينات ديوارهای ايوان خاوری مسجد جمعه اصفهان دارد. طاق گنبدی شكل آن از مقرنس‌های درشت آجری - شبيه به طاق‌های مقرنس دار آجری مسجد جمعه اصفهان- تزيين شده است. خطوط گچ بری اطراف محراب اين مسجد بر زمينه ای آبی رنگ نقش بسته است.

اين بنا در روستای برسيان در 42 كيلومتری خاور اصفهان و شمال بستر زاينده رود واقع شده و از آثار ارزشمند دوره سلجوقی است كه در دوره‌های بعد الحاقاتی به آن صورت گرفته است. بنای دوره سلجوقی مسجد، گنبدخانه‌ای مربع مستطيل به ابعاد تقريبی 11 متر (ضلع داخلی) است كه در اصل در هر ضلع شمالی، خاوری و باختری آن، سه درگاه و در ضلع جنوبی آن، محراب و دو درگاه در طرفين آن وجود داشته و از نظر ساختار و تزيينات به نظر می ‌رسد كه از گنبد تاج الملک ـ مسجد جامع اصفهان ـ الگو گرفته است. اكثر درگاه‌های مسجد در دوره صفوی مسدود شده است. چسبيده به ضلع جنوبی گنبدخانه، مناره‌ای با شكوه از دوره سلجوقی وجود دارد. در زير پوشش بنا، كتيبه‌ای سرتاسری به خط كوفی از آجر تراشيده متضمن آيات قرآنی وجود دارد كه حدود نيمی از آن، از جمله عبارت تاريخی، از بين رفته است. گنبد بنا به قطر حدود 30/10 متر، از نوع دو پوسته پيوسته با پوشش داخلی باريكه طاق است. پوشش داخلی، مركب از هشت باريكه طاق است كه توسط هشت رگه از يكديگر مجزا شده‌اند. در ضلع جنوبی گنبدخانه، محراب آجری نفيسی وجود دارد. محراب دارای قواره‌ای مستطيل شكل با يک طاق نمای مقرنس آجری زيباست كه طاق نمای محراب به شكل پنج ضلعی در دو طرف دارای دو ستون آجری با سرستون‌های آجری است. سطوح محراب، با طرح‌های هندسی آجری، قطعات گچ بری و كتيبه‌های متعدد به خط كوفی تزيينی و بنايی مزين شده است.

اين بنا در ساحل جنوبی زاينده‌ رود و 18 كيلومتری خاور اصفهان واقع شده و به همراه نمونه‌های مشابه ـ مسجد كاج و ازيران ـ در همين منطقه، مربوط به قرن هشتم هجری است كه امروزه به حالت نيمه ويران در آمده‌اند. نقشه اين مسجد با توجه به وضعيت حاضر دارای اتاق مربع شكل ساده‌ای به ابعاد داخلی 10×10 و ابعاد خارجی 14×14 متر است. در جلو دارای ايوانی مخروبه به عرض 10 و عمق فعلی 5/4 متر است. اتاق مربع شكل اين مسجد در جهت خاوری، باختری و شمالی دارای درگاه طاقدار عريض و بلند و در جهت جنوب، محراب آجری است. طرح مربع گنبدخانه با هشت طاق نمای بزرگ در پايين و شانزده طاق كوچک در بالا به دايره تبديل گشته است. در بدنه گنبد، علاوه بر نورگيرها، جای چوب بست‌هايی نيز ديده می ‌شود. در گذشته، در گوشه‌های ضلع شمالی بنا، مناره‌هايی وجود داشته كه از بين رفته‌اند. همچنين در يكی از زوايای شمالی بنا، راه پله مارپيچی تعبيه كرده‌اند و در دو گوشه جنوبی آن نيز جايی برای چنين راه پله‌ای در نظر گرفته‌اند. در بخش‌های مختلف بنا، از جمله در گوشه سازی، از الوار چوبی كمک گرفته ‌شده است. اين بنا فاقد كتيبه تاريخی و تزيينات زيادی است و به همين دليل و داشتن ويژگی ‌های ديگر، به نظر می ‌رسد كه ساختمان آن ـ به دليل نامعلوم ـ هيچ‌ گاه به طور كامل به اتمام نرسيده باشد. تنها تزيينات موجود، آجركاريی ها و اندكی کاشی کاری است كه در جبهه جنوبی ايوان به كار رفته است. بنای اين مسجد به روزگار آبادانی دارای صحن و ملحقاتی بوده كه همگی از بين رفته‌اند.

مسجد جارچی در بازار بزرگ اصفهان واقع شده اين مسجد در سال 1019 هجری به وسيله ملک سلطان جارچی باشی شاه عباس بزرگ بنا شده است. مسجد صحن ندارد و به صورت شبستانی است كه قسمتی از وسط سقف آن نيز خراب شده و تحت تعمير واقع شده است. اطراف شبستان مسجد با پشت بغل‌های كاشی كاری بسيار نفيس بر زمينه لاجوردی و فيروزه‌ای معرق تزيين شده است. در اين نقوش گل‌های سفيد و حنايی رنگ كاشی زياد ديده می شود. محراب مسجد از سنگ ساده است و درب ورودی آن كه از زمان ساختمان بنا بر جای مانده واز درب های جالب بناهای تاريخی اصفهان به شمار می ‌رود. كتيبه سر در اين مسجد به خط ثلث و مورخ سال 1019 هجری نوشته شده است.

اين بنا در چند صدمتری شمال باختری امامزاده ربيعه خاتون (مورخ 708هـ . ق) در روستای اشترجان، از توابع فالاورجان استان اصفهان، واقع گرديده و درسال 715هـ . ق اواخر سلطنت سلطان محمد خدابنده الجاتيو به وسيله خواجه فخرالدين محمد بن محمود بن علی اشترجانی كه به فتوای كتيبه سردر بزرگ مسجد، ملک الوزرا بوده بنا گرديده است. اين بنا، از آثار نفيس و در خور توجه استان اصفهان است. بنای كنونی مسجد در وسعتی حدود 1500 مترمربع (50×30 متر) ساخته شده و مشتمل بر دو سردر شمالی و خاوری، شبستان‌های ستوندار، صحن و رواق‌های اطراف آن، ايوان جنوبی و گنبدخانه پشت سر آن است.

مسجد شهرستان در منطقه شهرستان جی اصفهان، مجاور پل شهرستان و مقبره الراشد بالله واقع شده است. بنای قديمی اين مسجد ويران گشته و تنها کتيبه تاريخی آن با آيات قرآنی مورخ 1042 هـ . ق برجای مانده است. اين کتيبه به خط ثلث بر زمينه کاشی خشتی لاجوردی رنگ است.

مسجد جامع شهرضا که در ابتدای بازار اين شهر واقع شده، مسجدی قديمی به نظر می ‌رسد كه به مرور زمان تغييرات زيادی در آن داده شده است و در حال حاضر از نظر معماری و هنری نكته قابل توجهی ندارد. مهم ترين قسمت مسجد، گنبد و ايوان جنوبی آن است كه با آجر بنا شده و با گچ پوشش يافته است. نمای خارجی گنبد، آجری است و در ضلع شمالی و نزديک گلدسته، مناره آجری كوچکی نيز دارد. بر روی ديوار جنب درب خاوری مسجد كه به سوی بازار باز می شود، يک لوح سنگی با تاريخ 1240 هـ . ق نصب شده است. متن اين لوح، شرح موقوفاتی است كه از طرف حاجی محمد صادق وقف مسجد جامع شده است.

مسجد آقا اسد الله در كوی پگلوش و كنار بازار توسط آقا اسد الله نامی، در سال 1258هـ . ق ساخته شده است بخشی از آن، در سال 1334هـ . ش، در مسير خيابان قرار گرفت و بخش ديگر آن در اثر سيل از ميان رفت ولی در سال 1336هـ . ق به كوشش مردم نيكوكار تجديد بنا شد.

اين بنا در قسمت خاوری خوانسار واقع شده و در سال 1147هـ . ق توسط شهريار الملک آقا صانع ساخته شده است. بنای اين مسجد با مساحتی حدود 3000 مترمربع دارای گچ بری ‌ها و كاشی كاری ‌های بسيار زيبا است. درب شمالی اين مسجد که آن را از جای ديگری به اين مسجد منتقل كرده‌اند، مربوط به تاريخ 1003هـ . ق و دارای تزيينات نفيس منبت كاری است.

اين مسجد در محله جوباره به وسيله «حاجی ميرزا محمدخان» تاجر مصری، در سال 1061 هجری قمری بنا شده است و كتيبه و اشعاری منقور بر لوحی از سنگ مرمر دارد. مقبره «خواجه ميرحسن» كه كتيبه آن تاريخ سال 788 را نشان می ‌دهد در مقابل آن واقع شده است. اين مقبره چندان مورد توجه قرار نگرفته است.

اين بنا در بازار اصفهان، ميان محله نيم‌آورد و جماله كله و درب امام در بازارچه‌ای هم نام مسجد واقع و از آثار ارزنده دوره قاجار است كه به همت حاج محمد جعفر آباده‌ای ـ از روحانيون مشهور اصفهان در قرن سيزدهم هجری ـ ساخته شده است. به نوشته رفيعی مهر‌آبادی، تنها شبستان مسجد توسط فرد مذكور ساخته شده و بقيه مسجد از پيش برقرار بوده است. به نظر می ‌رسد كه بنای مسجد به هنگام فوت حاج محمد جعفر ـ 1280 هـ . ق ـ به پايان رسيده بوده و تنها بخشی از تزيينات آن بعد از مرگ وی به همت پسرش كه امام جماعت آن مسجد شد، به انجام رسيده است. بنای كنونی مسجد دارای سردر، صحن، ايوان، شبستان و تزيينات زيبای كاشی خاصه از نوع گره است. تزيينات كاشی مسجد دارای تاريخ‌های 1280، 1296، 1367 و 1370 هـ . ق و متضمن آيات قرآنی هستند.

اين بنا در محله قديمی باب الدشت اصفهان واقع شده و بنای كوچكی است كه بر طبق كتيبه سر در آن، به وسيله عالم ربانی ابوالفتوح محمد در سال 987هـ . ق بنا شده است. كتيبه اين مسجد به خط عليجان معلم است و بر دو جرز طرفين سردر آن نيز بر دو لوحه سنگی به خط نستعليق، اشعاری به تاريخ 988هـ . ق حجاری كرده‌اند.

اين بنا در محله چهار سوی اصفهان، مجاور خيابان امام واقع شده و به فتوای كتيبه تاريخی سردر آن، در زمان شاه تهماسب صفوی ـ 950 هـ. ق ـ توسط قطب‌الدين علی باب الدشتی بنا شده و دارای سردر نفيس کاشی کاری، صحن، ايوان، شبستان و گنبدخانه است. به هنگام احداث خيابان امام، سر در نفيس مسجد در معرض ويرانی قرار گرفت كه در سال 1320 هـ . ق، پوشش تزيينی سردر پياده شد و بر روی سردر جديدی كه در ضلع جنوبی باغ چهل ستون ساخته شده بود، نصب گرديد. بخش‌های ديگر مسجد نيز مورد تعمير و بازسازی قرار گرفته است. سردر مزبور دارای کاشی کاری معرق نفيس مربوط به اوايل دوره صفوی است كه علاوه بر نقوش تزيينی زيبا دارای دو كتيبه نسبتاً بلند است. كتيبه اصلی به خط ثلث با كاشی سفيد معرق بر زمينه لاجوردی است. در قسمت فوقانی جبهه مقابل اين سردر، در اطراف يک صفحه کاشی کاری كه با كاشی معرق، شكل دو طاووس را نقش كرده‌اند و به خط ثلث، صلوات بر دوازده امام و در اطراف مدخل سردر به خط نستعليق، اشعاری را نوشته‌اند. از در ورودی مسجد قطبيه در دالان آن، دری به شبستان گنبددار آن كه دارای چهار صفه است، باز می ‌شود. در صفه شمالی، قبری است كه سنگ سياه بزرگی بر آن نهاده‌اند. در بدنه تحتانی سنگ اشعاری با ماده تاريخ 955هـ. ق منقور است. در صحن كوچک مسجد، سنگابی به تاريخ 1307 هجری وقف مسجد شده است. اين بنا به شماره 218 به ثبت تاريخی رسيده است.

اين بنا در روستای گلون آباد (گلناباد) از دهستان قهاب اصفهان در 21 كيلومتری خاور اصفهان واقع شده كه به صورت ويرانه‌ای در آمده است. در يكی از ايوان‌های خاوری صحن، كتيبه‌ای به خط زيبای ثلث، متضمن آيات قرآنی و تاريخ 1109 هـ . ق ديده شده است.

اين بنا در روستای هفشويه، از بلوک قهاب در شمال خاوری اصفهان، به صورت ويرانه‌ای برجای مانده است. بنای اوليه مسجد، مربوط به دوره سلجوقی است كه در دوره مغول بازسازی شده و تزييناتی در آن صورت گرفته است. اساس بنا با خشت ساخته شده و از آجر به صورت ساده و تزيينی در نمای خارجی استفاده شده است. نقشه بنای مسجد به صورت دو ايوانه بوده و در پشت ايوان جنوبی آن، گنبدخانه‌ای به ابعاد 20/9×55/9 متر قرار داشته است. در گوشه جنوب باختری مسجد، سكويی هشت ضلعی به قطر 65/4 متر ديده می ‌شود كه مربوط به مناره سلجوقی مسجد است. در ميان بقايای اين مسجد، محراب زيبای گچ بری شده‌ای برجای مانده كه به نظر می ‌رسد از آثار دوره ايلخانی باشد. اين محراب، با تزيينات گل و بوته و كتيبه‌های قرآنی به خط كوفی و بنايی مزين شده است. اين بنا به شماره 430 به ثبت تاريخی رسيده است.

 
اين مسجد در محله خواجوی اصفهان واقع شده و مسجد بسيار كوچكی است كه در دوره سلطنت شاه عباس دوم در سال 1072 هجری قمری به وسيله «حاجی منوچهر» نامی از خواجه‌های مشهور آن زمان ساخته شده است.

اين بنا در محله قصر منشی در مجاورت حمام قديمی آن محله واقع شده و براساس كتيبه‌های موجود، در سال 1129هـ . ق توسط شخصی به نام حاجی محمد اميد ساخته شده و در سال 1308هـ . ق تعميراتی توسط ركن الملک شيرازی در آن صورت گرفته است.

مسجد حاج سيد جواد در محله چهار سوی اصفهان واقع شده و در سال 1325هـ. ق توسط ميرزا عطاءالله ـ فرزند آقا ميرزا محمدباقر چهار سوقی ـ بنا شده است. اين مسجد دارای صحن، ايوان و شبستان كوچک جالبی است كه در محراب آن به خط خوش نستعليق به رنگ سفيد بر زمينه لاجوردی اشعاری را نگاشته‌اند.

این بنا در محله در دشت در بازارچه حمام قاضي و نزديک فلكه شهشهان واقع شده و در سال 1073هـ . ق توسط حاجي يونس نامي ـ از خواجگان دربار شاه عباس دوم ـ ساخته شده است. كتيبه سردر اين مسجد به خط ثلث برجسته حجاري شده و به خط محمدرضا امامي است. بر روي دو لنگه در قديمي اين مسجد به خط ثلث برجسته، كتيبه‌اي مورخ 952 هـ . ق منقور است. به نظر مي ‌رسد كه اين درب مربوط به بناي قديمي ‌تري بوده كه در اين محل وجود داشته يا از جاي ديگري بدين نقطه منتقل شده است.

اين بنا در محله قديمی اصفهان، معروف به باب الدشت، در انتهای بازار رنگرزان واقع شده و به جهت فضای مناسب، تزيينات زيبای کاشی کاری و كتيبه‌های نفيس، از مساجد مهم و معتبر اصفهان محسوب می ‌شود. بنای اين مسجد برطبق كتيبه‌های تاريخی آن، به هزينه محمد داوود، معروف به تقرب‌خان ـ از پزشكان شاه عباس دوم و شاه صفی ـ ساخته شده است. سال شروع ساختمان مسجد، براساس كتيبه سردر خاوری، 1067هـ . ق و سال اتمام آن براساس كتيبه سر در شمالی، 1073هـ . ق است. با توجه به منابع تاريخی و شواهد به جای مانده، اين مسجد در محل مسجدی قديمی از زمان آل بويه معروف به جورجير كه توسط صاحب بن عباد وزير ساخته شده بود، بنا شده است. (البته با توجه به نوشته شاردن، مسجد دوره صفوی در محوطه خالی قبرستان بنا شده و بنابر اين، مسجد جورجير قبلاً از بين رفته بوده است). بنای مسجد حكيم دارای سر در، صحن، ايوان، غرفه‌های دو طبقه، گنبد، شبستان و همچنين کاشی کاری و تزيينات زيبا و كتيبه‌های نفيس است. سردر خاوری مسجد دارای تزيينات کاشی کاری و كتيبه تاريخی است. كتيبه سردر شمالی به خط ثلث سفيد بر زمينه كاشی لاجوردی مورخ 1073هـ. ق است. صحن مسجد وسيع بوده و نماهای آن با کاشی کاری و خطوط بنايی آراسته شده است. در جبهه جنوبی صحن، ايوان جنوبی، گنبدخانه و شبستان‌های طرفين آن واقع است. گنبدخانه مسجد نيز دارای تزيينات کاشی کاری معقلی، كتيبه‌ها و محراب‌هايی می باشد. اين بنا به شماره 223 به ثبت تاريخی رسيده است.

اين بنا در جانب بازار، نزديک سرای ساروتقی واقع شده و در سال 1329هـ . ق توسط ملامحمدحسين کرمانی ـ از مجتهدين و فضلای اصفهان ـ ساخته شده است. داخل مسجد، آثار قابل ملاحظه‌ای ندارد، ولی سر در آن دارای کتيبه‌ای به خط نستعليق سفيد بر زمينه کاشی لاجوردی می باشد.

اين بنا در محله خواجو، در کوچه‌ای که به طرف ترواسکان می ‌رود، واقع شده و در سال 1090هـ . ق توسط شيخ علی ‌خان زنگنه صدراعظم شاه سليمان صفوی ساخته شده است. اين مسجد دارای دو ايوان بزرگ در سمال و جنوب، صحنی به ابعاد 35×45 متر و کتيبه‌های زيبايی به خط ثلث است. عمده تزيينات مسجد، آجرکاری است و از کاشی کم تر استفاده شده است. بر روی کتيبه ايوان شمالی مسجد بر هلال ديوار مقابل آن به خط ثلث عباس المولوی و به رنگ سفيد در زمينه لاجوردی مطالبی نوشته شده است. برديوار خاوری ايوان جنوبی نيز در يک مثلث، کتيبه مفصلی با عبارات منشيانه نوشته‌اند که درآن، نام پادشاه وقت و نام بانی به خط ثلث سفيد بر زمينه لاجوردی از کاشی خشتی به سال 1090هـ . ق آمده است.

اين بنا در محله خواجو، نزديک چهار سوی آجری واقع شده و براساس کتيبه کاشی کاری سردر آن، بين سال‌های 1237 تا 1242هـ . ق زمان فتحعلی شاه قاجار توسط حاجی ميرزا محمدصادق بنا شده است. اين مسجد، بنای کوچکی است، با اين حال دارای تزيينات جالب کاشی کاری است. بانی مسجد پس از وفات (1238هـ . ق) در ايوان کوچکی که در شمال صحن مسجد بنا شده، دفن شده است.

اين بنا در محله خواجه، کوچه درويش‌ها واقع و بنای کوچکی است که براساس سنگ نوشته سردر آن، در سال 1107هـ . ق، شخصی به نام حاجی محمد مهدی آن را بنا و املاکی بدان وقف کرده است.

اين بنا در 24 کيلومتری اصفهان و شمال بستر زاينده رود واقع شده است و از آثار قرن هشتم هجری محسوب می ‌گردد. نقشه مسجد عبارت از چهار طاقی گنبدداری است که از جهات شمال، خاور و باختر، به بيرون راه دارد. در ضلع جنوبی اين مسجد، محراب و در ضلع شمالی آن، از بيرون، ايوانی به عرض 70/8 و عمق 80/6 متر قرار دارد. مصالح اصلی اين بنا از آجر است و در گذشته دارای مناره و الحاقاتی بوده که از بين رفته‌اند. درگاه‌های سه گانه بنا از داخل دارای طاق نوک تيز هستند. ديواره‌های اتاق با طرح آجری مفصلی تزيين شده است. در ديوار جنوبی مسجد، محرابی به صورت فرورفتگی مستطيل عميقی با طاق نوک تيز و قاب مستطيلی قرار دارد. سطح محراب به صورت ناهموار ساخته شده است و ظاهراً قرار بوده با نوعی تزيين پوشيده شود. در گوشه‌های محراب، نغول‌های مستطيلی قرار دارد که در داخل آن ها، طاق نما و بالای طاق نما، سطح صاف عمودی است که در ميان آن، از آجر و آجر تراش برجسته، اسامی مقدس بر زمينه آجر قرمز ساخته شده است.

اين بنا در محله خوزان سده از توابع زرين شهر اصفهان واقع شده و بنای اصلی آن مربوط به دوره ايلخانان و حتی قبل از آن است که در دوره‌های بعد بازسازی و تزيين شده است. آثار فعلی مسجد، خاصه تزيينات آن، عمدتاً متعلق به دوره صفويه است. اين بنا به صورت چهار ايوانی دارای صحن، ايوان، گنبدخانه و شبستان‌های ستون دار است که با تزيينات کاشی کاری و آجرکاری تزيين و نماسازی شده است. صحن مسجد به شکل مربع است و ايوان‌های چهارگانه شمال و جنوب و خاور و باختر آن قرينه‌اند. ايوان جنوبی به وسيله مدخلی که دو طبقه است، به محوطه زير گنبد مربوط می ‌شود. چهار زاويه داخل گنبد با مقرنس‌های درشت گچی تزيين شده است و طاق گنبد نيز قطاربندی‌های گچی رنگين دارد. ازاره‌های دو ايوان شمالی و جنوبی و اطراف صحن، با سنگ پارسی پوشش يافته و نمای صحن دارای تزيينات کاشی کاری معقلی از دوره صفويه است. طاق‌ ايوان‌های شمالی و جنوبی، نقاشی ‌هايی از عهد صفويه دارد و داخل ايوان‌های خاوری و باختری، با نقاشی های بعد از دوره صفويه تزيين شده است. شبستان مسجد در عقب ايوان باختری واقع و دارای بيست ستون سنگی به ارتفاع تقريبی 2 متر از سنگ پارسی است و به وسيله قطعاتی از سنگ مرمر شفاف، از بالا کسب نور می کند. در حال حاضر، هيچ کتيبه‌ای در مسجد وجود ندارد و تنها سنگابی با کتيبه‌ای مورخ رمضان 1108هـ . ق، وقف حاجی حيدر، ديده می ‌شود. مردم سده معتقدند که اين مسجد را امام حسن بنا کرده و در آن نمازگزارده است و به همين خاطر مسجد امام حسن نيز خوانده می ‌شود. اين بنا به شماره 1761 به ثبت تاريخی رسيده است.

مسجد خياط‌ها که به اسامی پادرخت، پا درخت سوخته و پا درخت سوخته زنجانی نيز معروف می ‌باشد در کتاب بخشی از آثار ملی اصفهان، جزو مساجد عهد قاجاريه معرفی شده است. تنها تاريخ موجود در بنا سال 975هـ . ق نشان می دهد و به در قديمی آن مربوط می ‌گردد. کتيبه سردر مسجد به نام ابوالفتح سلطان ميرزا پسر شاه طهماسب اول صفوی می باشد که بانی مسجد بوده است.

اين بنا که از ساخته‌های دوره آل بويه بوده، روزگاری در محله باب الدشت اصفهان ـ در مکان فعلی مسجد حکيم قرار داشته که امروزه تنها بخشی از سردر آن باقی مانده است. مافروخی در کتاب «محاسن اصفهان» در توصيف اين مسجد آورده که اين بنا توسط صاحب بن عباد ساخته شده و دارای شبستان‌ها، خانقاه‌ها، کتابخانه و مدارسی بوده است. وی متذکر می ‌شود که اين مسجد، از مسجد جامع اصفهان کوچک تر، ولی از آن زيباتر و مستحکم تر بوده است. مناره اين مسجد، از خشت خام به ارتفاع صد ذراع بوده است. مقدسی در سال 375هـ . ق از مسجد جامعی ياد کرده که ستون‌های گردی داشته و در ضلع جنوبی آن، مناره رفيعی به ارتفاع 70 گز وجود داشته که همگی از خشت ساخته شده بوده‌اند. به نظر می ‌رسد که اين عبارات، توصيف همان مسجد جورجير باشد.

اين بنا در محله قديمی لنبان واقع شده و بنای کنونی آن از آثار دوره صفوی است که بر روی بقايای مسجدی از قرن هشتم هجری بنا شده است. در رساله «محاسن اصفهان» تأليف مافروخی نام محله لنبان بارها آمده و مخصوصاً مسجد و عمارتی توصيف شده که يکی از ارکان نامی اصفهان، آن را در قرن هشتم هجری ساخته بوده است. مسجد مزبور در دوره صفويه بازسازی شده و در دوره‌های بعدی نيز تعميراتی کلی در آن صورت گرفته است، به طوری که از آثار قديمی آن، به غير از چند قطعه گچ بری مربوط به قبل از صفويه و چند لوح کاشی کاری از دوره صفويه که در تالار جديد مسجد برجای مانده، چيز ديگری مشهود نيست. خطوط باقی مانده بر دو لوح کاشی به خط ثلث سفيد بر زمينه لاجوردی و مورخ 1080هـ . ق است. در بالای در ورودی مسجد به خط نستعليق سفيد بر زمينه کاشی لاجوردی، اشعاری نوشته شده که حاکی از تعمير مسجد در دوره شاه سليمان صفوی است. کتيبه سردر مسجد لنبان، از اضافات قرن سيزدهم هجری، مورخ 1256 است. در زير تالار بزرگ مسجد، نهر آبی جريان دارد و سردابه‌ای بنا شده است. منبر مسجد، معروف به منبر صاحب الزمان، مورخ 1114هـ . ق، از نفيس‌ترين منبرهای عهد صفوی است. اين بنا به شماره 293 به ثبت تاريخی رسيده است.

مسجد مقصود بيک در کوچه تکيه ظلمات، در گوشه شمال خاوري ميدان نقش جهان واقع شده و در دوره شاه عباس اول 1010هـ . ق ـ توسط مقصودبيک ـ ناظر شاه ـ ساخته شده است و به دليل واقع بودن در جوار تکيه ظلمات، به مسجد ظلمات معروف شده است. اين مسجد، از بناهاي زيباي دوره شاه عباس و داراي کاشي کاري معرق و کتيبه‌هاي نفيسي است. به نظر مي ‌رسد که بناي مسجد در اصل بسيار وسيع‌تر از بناي کنوني بوده که به مرور زمان بخش‌هاي مختلف آن مورد تصرف قرار گرفته و در حال حاضر به صورت شبستاني گنبددار با سردري کاشي کاري درآمده است. شبستان مسجد با طرح مربع داراي چهار شاه نشين در اضلاع و گنبدي برفراز است. در ضلع جنوبي شبستان، محرابي کاشي کاري و نفيس با کتيبه‌اي تاريخي وجود دارد. سردر مزبور درگذشته متحمل صدمات زيادي شده بوده که در دوره اخير مورد تعمير و مرمت قرار گرفته است. کتيبه اي به خط ثلث با کاشي سفيد معرق بر زمينه لاجوردي مورخ 1010هـ. ق بر سردر آن قرار دارد. در ضلع خاوري صحن کوچک مسجد مقصود بيک، آرامگاه ميرعماد قزويني ـ خوشنويس پرآوازه زمان شاه عباس ـ قرار گرفته است. اين بنا به شماره 121 به ثبت تاريخي رسيده است.

اين بنا در تخت فولاد در بين چند تکيه واقع شده و بنای اصلی آن از آثار دوره صفوی است. در داخل مسجد و تقريباً در وسط آن، بنايی شبستان مانند از آثار صفوی و در قسمت جنوب مسجد، بنای قديمی ديگری است که در عهد قاجاريه تعمير شده است. در جانب جنوب باختری مسجد، آب انباری از ساخته‌های رحيم خان بيگلربيگی و مورخ 1290هـ . ق واقع است.

اين بنا که در خيابان طالقانی واقع شده از آثار جالب عهد صفويه است که در دوره‌های بعد، تعميرات و الحاقاتی به آن صورت گرفته است. بنا به صورت دو ايوانی با گنبدخانه‌ای در ضلع جنوبی ساخته شده است. پشت بغل‌های اطراف صحن اين مسجد، با تزيينات آجری ـ مشابه کارهای دوره صفويه در مسجد شيخ علی خان و مدرسه شمس آباد ـ تزيين شده و کاشی کاری‌هايی از دوره قاجار دارد. بر کتيبه‌های موجود در بنا، تاريخ‌های 1270، 1275 و 1276 هـ . ق خوانده می ‌شود. اين بنا به شماره 1737 به ثبت رسيده است.

اين بنا در بازار اصفهان، محله نيم‌آورد و کوچه ذوالفقار واقع شده و در سال 950 هجری توسط شخصی به نام شيخ محمد صفی ساخته شده است. مسجد نسبتاً کوچکی است که سردر اصلی آن در بازار قرار گرفته است و از اين سردر بلافاصله به شبستان مسقف مسجد داخل می ‌شوند. کتيبه بنای مسجد به خط ثلث با کاشی سفيد معرق بر زمينه لاجوردی به خط محمدسياوش، بر سردر مسجد نوشته شده است.

اين بنا در حدود ميدان مير و کوچه نمکی واقع و بر طبق کتيبه تاريخی موجود، در زمان شاه عباس دوم توسط حاجيه شاه خانم، بنت ميرزا احمد بيک نمکی بنا شده است. متن کتيبه مزبور، ضمن ذکر نام پادشاه وقت و بانی بنا، شرح موقوفانی است که وقف مسجد شده است.

مسجد سرخی در شهر اصفهان، کوچه سرخی واقع شده و از بناهای دوره شاه عباس اول است که در سال 1014 هجری توسط شخصی به نام خلف که سفره‌ چی شاه عباس بود، ساخته شده است. تنها اثر قابل توجه اين مسجد، سردر کاشی کاری و کتيبه تاريخی آن است. کتيبه مزبور به خط ثلث با کاشی سفيد معرق بر زمينه لاجوردی و تاريخ 1014 هجری است. در ضلع باختری جلوخان مسجد، سنگابی مورخ 1117 هجری نصب کرده‌اند. اين بنا به شماره 275 به ثبت تاريخی رسيده است.

مسجد رکن الملک در اول تخت فولاد و مجاور خيابان فيض واقع شده و در سال 1321هـ . ق توسط حاج ميرزا سليمان خان شيرازی، ملقب به رکن الملک ـ نيابت حکومت اصفهان در زمان ظل السلطان ـ ساخته و پرداخته شده است. بنای مسجد متشکل از مسجد و مدرسه است. مسجد شامل دو قسمت است، قسمت اول اين مسجد شامل گنبدخانه، شبستان، صحن مرکزی و ايوان است و قسمت ديگر آن شامل صحن کوچکی است که در کنار آن آب انباری واقع شده و سردر ورودی مسجد، که به اين قسمت وصل می شود، در کنار خيابان فيض واقع شده است. آرامگاه بانی مسجد در اتاق بين صحن کوچک و مسجد قرار گرفته است. بخش‌های مختلف بنا با کاشی ‌های خشتی و کتيبه‌های متعددی تزيين و نماسازی شده و گنبد بنا نيز دارای پوشش کاشی است. کتيبه‌های مسجد دارای تاريخ‌های 1319 تا 1325 هـ . ق هستند.

اين بنا در بازار بزرگ اصفهان واقع شده و در سال 1305 هـ . ق به وسيله حاج شيخ محمدباقر محمدتقي مسجد شاهي در هفت جريب ساخته شده است.

اين بنا در محله شهشهان و نزديک بقعه تاريخی شهشهان واقع شده و در سال 1290هـ . ق به سعی و اهتمام محمدعلی بن محمدباقر گلستانه بنا شده و دارای صحن، ايوان و شبستان است که با تزيينات کاشی کاری و کتيبه‌های متعدد مزين شده است.

مسجد سعيد بن جبير که بنای اوليه آن به قرون اوليه هجری منسوب است در ضلع باختری صحن شمالی امام زاده درب امام اصفهان واقع شده و شيخ جابری انصاری در تاريخ اصفهان درباره اين مسجد کوچک چنين نوشته است: «ديگر از مساجد کهن، مسجد منسوب به سعيد بن جبير است. مساحتش بيش از يک قفيز که دربش در صحن باز می ‌شود و بنای اصلی آن پس از مسجد امام زاده اسمعيل (مسجد شعيا) و قسمتی از جامع، کهن‌تر از ديگر مساجد بوده». در اواخر دوره صفوی، کاشی کاری‌هايی در اين مسجد انجام داده‌اند.

 
بنای مسجد شيره پز ها مربوط به اوايل قرن دوازدهم می ‌باشد. بانی اين مسجد پدر حاج سيد جعفر شيره پز بوده و سپس سيد جعفر آن را به اتمام رسانده است. بخش جديد شبستان در جبهه باختری به وسيله ستون‌های سنگی و پوشش طاق احداث و سعی شده حتی الامکان با بخش قديمی همخوانی داشته باشد.

بنا به اظهارات اهالی روستا اين مسجد به دست محمد ميرپنج، مالک تمامی منطقه جرقويه احداث شده و پس از مرگ وی پسرانش به ترتيب حاج سرهنگ و حاج سرتيب ادامه بنای مسجد را تا پايان کار پی گيری کرده‌اند. اين مسجد در حدود 110 سال پيش ساخته شده و در مراحل بعدی، سنگ ازاره‌های شبستان‌ها و حياط توسط روستاييان نصب گشته است. حسينيه مجاور مسجد حدود 300 سال پيش و به هنگام شکل‌گيری روستا احداث شده که اکنون قسمت‌هايی از آن به صورت مخروبه در آمده است.

مسجد رحيم خان در ابتدای محله نو، مجاور درب کوشک و شمال خيابان شاه سابق واقع شده و از آثار معماری ارزشمند دوره قاجاريه است که در فاصله سال‌های 1290 تا 1304هـ . ق ساخته شده است. بنای مسجد دارای صحن نسبتاً وسيعی با رواق‌ها، ايوان‌ها، شبستان‌ها و گنبدخانه است که تقريباً از مسجد سيد اصفهان الگو گرفته و کاشی کاری زيبای خشتی و گنبد نسبتاً بزرگ و در خور توجهی دارد. در دو طرف فضای گنبدخانه، دو شبستان وسيع با تزيينات کاشی قرار گرفته است. در بخش‌های کاشی کاری و ديگر بخش‌ها، کتيبه‌های متعددی با مضامين قرآنی و تاريخی وجود دارد که مربوط به سال‌های 1290 تا 1304هـ . ق می ‌شوند. نام معمار مسجد، «استاد آقا جونی» در داخل اشعاری بر طرفين ايوان جنوبی ثبت شده است. در ايوان جنوبی مسجد، سنگاب نفيس يکپارچه‌ای مورخ 1299هـ . ق وجود دارد.

اين بنا در محله دروازه نو و کوچه بازارچه خان واقع شده و مسجد کوچکی است که توسط سليمان بيک ـ از کارگزاران دربار شاه عباس دوم ـ بنا شده و بر سردر آن، کتيبه‌ای به خط ثلث سفيد بر زمينه کاشی خشتی لاجوردی و مورخ 1072هـ. ق نصب شده است.

مسجد کنونی شعيا، کوچک و اين بنا در جوار مجموعه بناهای امام زاده اسماعيل، مشتمل بر بقعه بسيار ساده است و امام زاده، گنبدخانه بزرگ، مرقد و مسجد شعيا و تأسيسات ديگر واقع شده و بر طبق مدارک مکتوب، اصل بنای آن مربوط به قرن اول هجری و بر طبق مدارک موجود معماری، مربوط به دوره سلجوقی است. به هنگام رواج اسلام در اصفهان ظاهراً در همين محل که به نام خوشينان معروف بوده، مسجدی بنا شده بوده که امروزه هيچ اثری از آن برجای نمانده است. صاحب «مجمل التواريخ و القصص» که کتاب خود را در سال 520هـ . ق تأليف کرده، چنين می ‌نويسد: «جامع خوشينان، نخستين مسجد بود که به اصفهان بنا کردند در اسلام و بناء آن ابوخناس مولی اميرالمؤمنين عمربن خطاب کرد در خلافت علی بن ابی طالب عليه السلام». بر جانب مرقد شعيا نيز کتيبه‌ای به خط نستعليق مورخ 1112هـ . ق ثبت است که مسجد شعيا را اولين مسجد معرفی می ‌کند که در اصفهان توسط ابوعباس مفتی به روزگار علی بن ابی طالب تنها در ضلع جنوبی آن، محرابی با تزيينات و کتيبه‌هايی کاشی کاری مورخ 110هـ . ق و به خط است. در داخل اين محراب، محراب کوچک تری از سنگ مرمر شفاف بسيار نفيس است و بر آن، شعاير مذهبی حجاری کرده‌اند. در ضلع خاوری مسجد، شبستانی وجود دارد که در دوره اخير تجديد ساختمان شده و بر طبق کتيبه گچ بری محراب آن که مورخ 1115هـ. ق است، بانی ساختمان، محمد هادی کاشانی بوده است. از مسجد قديمی شعيا در شمال باختری امام زاده اسماعيل، چند پاطاق قديمی با طاق‌هايی که بعداً بر آن ها نهاده شده و بقايای مناره‌ای برجای مانده که به نظر می ‌رسد مربوط به دوره سلجوقی باشد. سطح مناره در پايين، ساده است و در بالا با نقوش آجرکاری تزيين شده است. در ارتفاع 30/5 متری، بعد از پايه، قطر منار 65/2متر است و بر بالای آن، در دوره‌های بعدی، گلدسته‌ای کاشی کاری افزوده‌اند. مجموعه بناهای امام زاده اسماعيل به شماره 112 به ثبت تاريخی رسيده است.

مسجد سيد در محله بيدآباد و جنب بازارچه بيد‌آباد واقع شده و بزرگ ترين و مشهورترين مساجد اصفهان از قرن سيزدهم هجری است که به وسيله حجت الاسلام حاج سيد محمدباقر شفتی (1260-1180هـ . ق) از روحانيون بزرگ اصفهان ـ در اواخر نيمه اول قرن سيزدهم، ساختمان آن شروع شده و کاشی کاری آن تا پايان نيمه دوم آن قرن ادامه داشته است. بخشی از تزيينات مسجد بعد از مرگ بانی بنا توسط پسرش حاج سيد اسدالله و قسمتی توسط نواده‌اش حاج سيد محمدباقر به اتمام رسيده و ظاهراً بخش‌های ديگری از تزيينات آن ناتمام مانده است. نقشه بنای مسجد به صورت مستطيل شکل (85×95متر) مجموعاً 8075 مترمربع وسعت دارد و از چهار جهت به بيرون راه پيدا می ‌کند و بنای آن متشکل از بخش‌هايی است که در ديگر مساجد معتبر تکرار می ‌شود. کاشی کاری سردر شمالی مربوط به دوره اخير است. کتيبه‌های مسجد عمدتاً به تاريخ‌های بين 1255 تا 1318هـ . ق را در بر دارند. نمای ايوان‌ها و لچکی غرفه‌ها و رواق‌ها با کاشی ‌های خشتی دوره قاجار مزين شده و در ازاره‌ها نيز از پوشش سنگی استفاده شده است. در ضلع جنوبی صحن، ايوان اصلی و در پشت طرفين آن، گنبدخانه و شبستان‌های ستوندار قرار گرفته است. تالار تدريس و آرامگاه حجت الاسلام شفتی، از ديگر آثار در خور توجه مسجد است. آرامگاه، متشکل از گنبدخانه و رواقی است که با تزيينات متنوع کاشی کاری، گچ بری، آيينه‌کاری و نقاشی به همراه کتيبه‌های متعدد مزين شده است. تالار تدريس نيز دارای ستون‌های چوبی، درها و پنجره‌های ارسی زيباست. اين مسجد، از کارهای برجسته معماری دوره قاجاريه است که از نظر ويژگی ‌های معماری و تزيينی ـ خاصه کاشی کاری و کتيبه‌های فراوان ـ در خور توجه و مطالعه است. اين بنا به شماره 387 به ثبت تاريخی رسيده است.

مسجد ميدان در بيدگل واقع شده و بنای اوليه آن از آثار دوره صفويه است. در اثر تعميرات و بازسازی ‌های مكرر، آثار قديمی اين مسجد از بين رفته و تنها يک لوح سنگی که تاريخ 1030 هـ . ق را نشان می دهد بر روی ديوار مسجد باقی مانده است.

بنای مسجد قاضی که در آران و در 10 كيلومتری شمال كاشان واقع شده است مجموعه ‌ای از ابنيه و ساختمان ‌های قرون مختلف اسلامی می باشد. بنای مسجد در دو طبقه تحتانی و فوقانی ساخته شده است. طبقه تحتانی آن، هم كف با زمين كوچه بوده و از يک شبستان وسيع و كم نور كه نزديک هشتاد پايه و ستون‌های خشتی ضخيم دارد، تشکيل شده است. طبقه فوقانی، چند پله از سطح كوچه بالاتر بوده و دارای صحن چهار ايوانی قديم و شبستان ‌های زمستانی و بناهای سرپوشيده بهاری و مهتابی و تابستانی است. ساختمان اين شبستان‌ ها از دوره مغول به بعد و بر اساس اصول و طرح های منظم هندسی با ستون ‌های موزون و ظريف و با سقف‌ های رومی و آجری يكی پس از ديگری ساخته يا مرمت اساسی شده‌ اند. شبستان بزرگ و عالی آن، در قسمت جنوب صحن واقع شده و دارای كتيبه قرآنی برجسته ‌ای است كه با خط ثلث گچبری شده است. در جنب آن، چهل ستون ديگری ساخته شده كه دارای محراب مقرنس گچكاری است و در طرفين آن ترنج‌های نقاشی شده است. در طرف باختری مسجد، بقعه امام زادگان قرار دارد. بر ديوار كوچه و مقابل در ورودی مسجد، سنگ نبشته‌ ای مشتمل بر مقرراتی راجع به قپانداری آران با تاريخ 1124 هجری قرار دارد.

مسجد جامع نوش آباد که يکی از قديمی ترين آثار تاريخی منطقه است، در آبادی نوش آباد و در 8 كيلومتری شمال باختری كاشان واقع شده است. بنای اين مسجد شامل يک صحن وسيع با دو صفه (ايوان) مرتفع شمالی و جنوبی، دو رواق خاوری و باختری و يک شبستان ستوندار است كه در دوره اخير تغييراتی در آن داده شده است. روی جدار ايوان جنوبی، كتيبه ‌ای به خط ثلث مشتمل بر آيات قرآن گچبری شده است. مناره آجری مسجد، از نوع مناره ‌های آجرچينی عهد سلجوقی و فاقد كتيبه تاريخی است. روی يكی از سه جفت درهای كنده ‌كاری شده مسجد كه جديدتر از دو جفت ديگر است، تاريخ 1133 هـ . ق كنده شده است.

بنای مسجد علی در مجاورت مسجد جامع نوش آباد و در 10 كيلومتری شمال باختری كاشان واقع شده است. اين مسجد از آثار دوره سلجوقی بوده و در دوره‌ های بعدی متحمل تغييرات وسيعی شده است. بنای كنونی مسجد در دو طبقه مشتمل بر شبستان، ايوان، رواق، محراب و ماذنه می باشد. شبستان مسجد، چند پله از كوچه پايين ‌تر بوده و بخشی از ضلع جنوبی آن که سقف كوتاه و پايه ‌های حجيم مربع شکل دارد در دوره قاجاريه (در سال 1302 هـ . ق) به آن الحاق شده است. در نمای داخلی درگاه اين شبستان، بقايای گچبری محراب را با تغييراتی - که در اثر تعميرات و بازسازی صورت گرفته است - نصب كرده‌ اند. بر حاشيه محراب به خط ثلث، آياتی از سوره هود و بر روی هلالی طاقنما، حديث عشره مبشره به خط كوفی نوشته شده كه قسمتی از آن باقی مانده است. بر حاشيه طاقنمای وسط محراب نيز قسمتی از سوره آل عمران به خط ثلث نوشته شده است. اين محراب كتيبه تاريخی ندارد، اما با مقايسه آن با ديگر محراب‌ های قرن ششم هجری می توان گفت كه از ساخته ‌های همان قرن است. طبقه دوم بنا که مشتمل بر يک ايوان و 3 دهليز در دو طرف آن است، در و پنجره ای نداشته و مستقيما بر روی شبستان زيرين قرار گرفته و به نظر می ‌رسد كه به عنوان شبستان تابستانی استفاده می شده است. در قسمت شمال خاوری اين طبقه، راه پله ‌ای قرار دارد كه به پشت بام و ماذنه مسجد راه پيدا می ‌كند. ماذنه مذكور 5/5 متر ارتفاع و 6/1 متر قطر دارد و به صورت يک شش ضلعی با پوشش گنبدی دوپوش ساخته شده است. پوشش داخلی ماذنه مدور و پوشش خارجی آن، مخروطی می باشد. سه ضلع از شش ضلع بدنه منار، باز بوده و به صورت بادگير به نظر می ‌رسد. در قسمت بالا و پوشش منار، قطعات آجر لعابدار فيروزه‌ ای رنگ به اشكال مربع و مستطيل به همراه آجر و به شکل زيبايی به كار برده شده است. ماذنه مزبور با ساختمان زيرين خود متناسب بوده و از نظر شيوه و طرح تقريبا منحصر به فرد است.

مسجد جامع نقشينه که در ناحيه بيدگل قرار دارد در دو طبقه تحتانی و فوقانی ساخته شده است. بنای طبقه تحتانی اين مسجد كه چند پله پايين تر از سطح كوچه قرار دارد، بسيار قديمی بوده و دارای پايه‌ های خشتی ضخيمی است. طبقه فوقانی مسجد نيز حدود دو متر از كف كوچه بلندتر بوده و در ابتدای آن يک ايوان مسقف و وسيع مشرف به كوچه ساخته شده و بر سه طرف آن، كتيبه كاشی قرآنی به خط ثلث سفيد بر زمينه لاجوردی قرار دارد. چند كاشی از اين كتيبه افتاده است که احتمال می رود تاريخ بنا هم بر روی يكی از آن ها ذكر شده باشد. در جنب ايوان، شبستان بزرگ مسجد واقع شده كه دارای محرابی با مقرنس گچكاری است و ميان نقش و نگار دو طرف آن، عبارات «عجلوا بالصلواة قبل الفوت»، «يا كافی المهمات» و سال 1215 كه تاريخ تعمير مسجد بوده نقش شده است. از آثار و قراين مشهور و منقول چنين برمی ‌آيد كه پيش از اين تمام ديوارها و ستون ‌های اين مسجد منقش بوده و به همين جهت به مسجد نقشينه يا نقش مشهور شده است، اما در تعميراتی كه به عمل آورده ‌اند، روی نقاشی‌ ها را گچ مالی و سفيد كرده ‌اند. در چوبی و قديمی اين مسجد منبت ‌كاری شده و متعلق به قرن 6 هـ . ق بوده است.

بنای مسجد جامع اردستان در مركز محله محال اردستان واقع شده و از كهن ‌ترين مساجد ايران است كه براساس بررسی های صورت گرفته بنای اوليه آن ، مربوط به قرون اوليه اسلامی است و در دوره سلجوقی تجديد بنا و در دوره های ديگر، بخش‌های مختلفی به آن اضافه شده است. براساس بررسی‌های باستان ‌شناسی، مسجد جامع اوليه اردستان، بين اواخر قرن دوم هجری تا نيمه اول قرن چهارم هجری، بر روی بقايای ساختمان‌های بزرگ خشتی ـ احتمالاً از دوره ساسانی ـ ساخته شده است. در نيمه دوم قرن ششم هجری، با تخريب بخشی از شبستان جنوبی مسجد اوليه، گنبدخانه كنونی بنياد شده و چندی بعد از آن، ايوان جنوبی و رواق‌های متصل به آن ساخته شده‌اند. در مرحله بعد، با حفظ تركيب اصلی، تغييراتی در جرزها و پايه‌ها به منظور تقويت و تحكيم آنها صورت گرفته و سرانجام در مرحله چهارم ساختمانی كه احتمالاً دوره صفوی را شامل می‌شود، ايوان‌های ديگر ـ خاوری. باختری و شمالی ـ به صحن اضافه شده‌اند. گسترش و اتصال مسجد به بناهای ديگر ـ مدرسه و حسينيه ـ نيز در همين دوره صورت گرفته است. با توجه به اطلاعات به دست آمده، ايوان شمالی و غرفه های جانبی آن، در يک زمان ـ 946هـ . ق بر روی آثار مسجد اوليه بنا شده است.

مسجد پامنار در محله بنكويه زواره در 15 كيلومتری شمال خاوری اردستان واقع است. بنای مسجد، ساده و در ضلع جنوبی مشتمل بر 6 دهانه يا ايوان است كه در هركدام از آنها محرابی نفيس تعبيه ساخته‌اند. ايوان‌ها نيز با تزيينات گچ بری زيبايی تزيين شده‌اند. ظاهراً مسجد هفت ايوان با هفت محراب داشته كه يكی از آن ها در دوره اخير تخريب شده و بخش‌های ديگر نيز آسيب‌هايی را متحمل شده‌اند. محراب‌های نفيس اين مسجد دارای كتيبه های تاريخی و قرآنی به خط ثلث و كوفی و تزيينات متنوع ديگر هستند. بر محراب ايوان اصلی كه شبستان مسجد محسوب می‌شود، بقايای كتيبه‌ای تاريخی نيز در اين مسجد به جای مانده است.

بنای مسجد جامع زواره دربخش مركزی زواره، در 15 كيلومتری شمال خاوری اردستان واقع شده و با توجه به مدارک موجود، اولين مسجد چهار ايوانی ايران است كه در دوره سلجوقی ساخته شده و اصالت خود را به نحو شايسته‌ای محفوظ داشته است. اين مسجد به وسعت حدود 1200 مترمربع با مصالح آجر و سنگ و گچ و خاک و با نقشه چهار ايوانی و طرح مستطيل شكل ساخته شده و مشتمل بر صحن چهار گوش، ايوان‌های چهارگانه، گنبدخانه، شبستان، رواق، سردر، مناره، محراب گچبری نفيس و كتيبه‌هايی زيباست. سطح مسجد حدود يک متر از زمين‌های اطراف مرتفع‌تر و دارای دو سردر ورودی مزين به آجركاری و طاق نماهای در خور توجه در ضلع خاوری و باختری است. از اين ورودی‌ها می‌توان وارد فضای طاق دار و سپس صحن مسجد شد. صحن مسجد به ابعاد 5/16×18 متر در چهار طرف دارای ايوان و دهانه های طاق دار است. كف صحن با آجر و سنگ فرش شده است. بر پيشانی نمای صحن، كتيبه بنای مسجد را به خط كوفی و با آجر تراش به صورت سرتاسری نوشته‌اند كه متأسفانه بخش عمده آن از بين رفته است. با توجه به ريختگی‌های موجود به يقين نمی ‌توان از بانی و سال تاريخ آن سخن گفت، اما به نظر آندره گدار با توجه به موقعيت قرارگيری حروف تاريخی، تاريخ بنا نمی ‌تواند جز (530هـ . ق) باشد. همچنين با توجه به مشابهت بسيار اين مسجد با مسجد جامع اردستان و هم زمانی تقريبی آنها و وجود كلمه «احمد» در كتيبه جامع زواره، به احتمال زياد، بانی آن همان بانی مسجد جامع اردستان (ابوطاهر بن غالی) بوده است.

اين بنا در محله دشت راهميان يا راميان واقع شده و امروزه به صورت خرابه‌ای است، اما در اوايل قرن حاضر دارای كتيبه‌ای به خط كوفی بوده كه از بين رفته است. بنای اوليه مسجد ظاهرا مربوط به دوره سلجوقی است.

اين مسجد و مناره در شهرگز در 18 كيلومتری شمال شهر اصفهان قرار دارد و مسجد و مناره آن در دوران سلجوقی ساخته شده است. در دوره‌های بعد خسارت‌هايی به آن وارد و تعمير و باسازی شده است. صحن مسجد به شكل مربع و درازا و پهنای آن حدود 12 متر است. درايوان باختری اين مسجد، از آثار قابل توجه دوره سلجوقی است. دو راهروی مسجد در دو سوی اين ايوان قرار دارند و در هريک از دو گوشه شمالی و جنوبی ايوان باختری، دو درونگاه به بلندی حدود دو متر و نيم قرار دارد. تزيين‌ طاق‌های هلالی شكل آن‌ها از آجر و گچ، مانند تزيين‌های سلجوقی درون ايوان خاوری مسجد جمعه اصفهان است و در بالای هلال‌ها، پشت بغل‌هايی از تزيين‌های آجری وجود دارد. محراب سلجوقی ايوان، در گوشه جنوبی آن قرار گرفته و در بخش بالايی آن يک كتيبه ديده می ‌شود. مناره مسجد گز كه در گوشه شمال باختری آن قرار دارد در گذشته بلندتر از امروز بوده و به مرور زمان خراب شده است. بخشی از آن كه برجای مانده دارای تزيين‌های زيبايی است. بر اساس کتيبه موجود سال ساختمان مسجد، ربع اول سده 6 هجری قمری است.

مسجد جامع ميمه مربوط به دوره ظهور اسلام است و گويا در آن زمان آتشكده ای بوده است. اين مسجد با شماره 934 به ثبت تاريخی رسيده است.

مسجد سيد يكی از بناهايی است كه حاج شعبان علی پشت مشهدی در نيمه اول قرن گذشته برای نماز جماعت ساخته است و در جوار بقعه حبيب بن موسی قرار دارد. جلو خان آن كه با در ورودی به راهرو و مسجد صحن امامزاده مشترک می ‌باشد دارای سقف آجر و كاشی مقرنس كاری است و بر كتيبه كاشی خشتی سه طرف سر در، قطعه تاريخ بنا به خط نستعليق سفيد بر زمينه لاجوردی اشعاری ثبت شده است. مجموع بناهای مسجد سيد عبارت است از صحن و سرای حوض خانه و آبريزگاه، مقصوره گنبدی شكل كه در دو طرف شرق و غرب آن، دو شبستان بزرگ زمستانی با اطاق‌های آجری و مقرنس ساخته شده و دارای سه محراب می‌ باشد يكی محراب مقصوره وسط كه سقف آن مقرنس گچی است و از بالا تا پايين نقاشی رنگارنگ شده و ديگر محراب شبستان خاوری مسجد كه سقف آن مقرنس گچ كاری و از كتيبه تا كف زمين با كاشی خشتی الوان پوشيده شده، محراب سوم در وسط ديوار جنوبی شبستان باختری است كه با گچ مقرنس كاری كرده‌اند.

بنای مسجد درب يلان از دو قسمت مدرسه و مسجد ساخته شده است. مسجد دو شبستان زمستانی و تابستانی دارد که يكی از شبستان ها، بزرگ و فوقانی و ديگری كوچک تر و تحتانی و هم كف با حوض خانه ساخته شده است. سه در خروجی درب يلان به محله های مجاور گشوده می ‌شود و ماذن آن بالای دری ميان گذر درب يلان، ساخته شده است. مدرسه در جنوب مسجد واقع شده و با راهرويی به هم اتصال دارند. بنای مسجد درب يلان از ساخته‌های حاج مير محمد كاشانی است كه ساختمان آن در سال 1236 هـ.ق به پايان رسيده است.

در كوی سوريجان، ميان دروازه فين و كوی سلطان ميراحمد كاشان بنايی از دوره صفوی باقی مانده که به نوشته «مرآت البلدان»، اين بنا در سال 1096 هـ . ق توسط حاجی عبدالرزاق بنا شده است. بنای مسجد كوی سوريجان نسبتا بزرگ و مشتمل بر شبستان‌های زمستانی، مهتابی تابستانی و ديگر تاسيسات جانبی است كه در سه طبقه بنا شده است. آثار نفيس و قديمی اين مسجد، يعنی كتيبه، محراب و كاشی‌های تاريخ ‌دار تا يک قرن پيش محفوظ بوده است.

مسجد ميدان يا ميرعماد در بخش خاوری بازار و مقابل ميدان فيض يا ميدان سنگ سابق واقع شده و يكی از مهم ترين بناهای تاريخی كاشان است. بنای اين مسجد بر طبق كتيبه سر در ورودی آن، در زمان جهان شاه قراقويونلو به سال 868 هـ. ق توسط خواجه امير عماد الدين شيروانی ـ احتمالا در جای مسجدی از دوره خوارزمشاهيان ـ ساخته شده است. تنها اثر خوارزمشاهی اين مسجد، محراب كاشی نفيس، مورخ 623 هـ. ق و كار حسن بن عرب شاه است كه در سال 1307 هـ. ق ربوده شده و امروزه در موزه برلين نگهداری می ‌شود. بنای مسجد در اصل در ميان مجموعه‌ای از چند ساختمان شامل خانقاه، بيمارستان، كاروانسرا و مدرسه قرار داشته كه همگی از بين رفته‌اند. نقشه مسجد از نوع چهار ايوانی دارای گنبد خانه، شبستان، ايوان،‌ سردر، صحن و رواق، منبر كاشی نفيس، آب انبار و كتيبه‌های تاريخی است.

مسجد تبريزی ها در بازارچه ملک واقع شده است و بانی آن حاج محمد حسين تبريزی بود. دو طرف در بزرگ كنده كاری مسجد با كاشی های خشتی الوان تزيين شده است. هشتی مسجد دارای كتيبه‌ای است كه آيات قرآن گچ بری شده شبستان آن مشتمل است بر هجده چشمه كه سقف آن ها با آجر چينی و كاشی مزين شده. ازاره ديوار و ستون‌ها كاشی كاری منقش بر كتيبه‌های چهار جانب شبستان و دور ستون‌ها آيات قرآن به خط نسخ سفيد بر زمينه لاجوردی و لاكی رنگ نقاشی شده و هم چنين لچكی های زير كتيبه‌ها را با نقش و نگار مزين نموده‌اند. محراب مسجد دارای كتيبه گچی است كه به خط ثلث سفيد بر زمينه لاجوردی آيه ای بر آن نگاشته شده است. از كتيبه تا كف زمين با كاشی منقش پوشيده شده و صحن و حياط مسجد كه دارای هشت اتاق و بناهای ضروری ديگر است، 2 متر پايين ‌تر از كف شبستان ساخته شده و بر سر در جلوخان مسجد، لوح سنگ نبشته‌ای شامل اشعاری از حاج مير معصوم خاوری كوزه كنالی نصب شده است.

مسجد آقا بزرگ بنای عظيمی است که بنيان گذار آن حاج محمد تقی خانبان بوده و آن را جهت نماز جماعت و محل درس و بحث حاج ملا مهدی نراقی دوم ملقب به آقا بزرگ بنا نهاده است. گنبد و بارگاه با شكوه آن به واسطه عظمت ساختمان و طرح عالی و نقشه بی ‌نظير مخصوصا دقايق و فنون معماری اصيل ايرانی كه در آن به كار برده شده يكی از مهم ترين بناهای نيمه دوم قرن گذشته يعنی زمانی كه اصول معماری ايران رو به انحطاط و تنزل نهاده به شمار می رود.

مسجد ميان چال واقع در چهار سوق بازار است که دارای صحن با حجره هايی در اطراف آن و شبستان وسيع زمستانی كه روی آب انبار بزرگ مدرسه ساخته شده و حوض خانه و سرداب بزرگ و معتبری می ‌باشد. اين مسجد از بناهای قديمی است ولی بانی آن معلوم نيست و از مساجد خوب شمرده می شود. از نظر اسلوب معماری شبستان آن از نوع مساجدی است كه در عهد صفويه بر روی سقف بركه و آب انبارهای عمومی ساخته شده است.

نام اين مسجد حسن بن موسی بن جعفر (ع) معروف به مير نشانه است. اين مسجد در گذر سه سوک كوی پاقپان واقع بوده و دارای گنبد كاشی فيروزه‌ای مخروطی شكل می باشد که سقف زير گنبد با كاشی‌های معرق زيبايی تزيين يافته است. روی قبر صندوق چوبی منبت كاری قرار گرفته كه در كتيبه‌های اطراف آن آيات قرآن با تاريخ 978 هـ. ق كنده شده و در چوبی كنده كاری بقعه متعلق به قرن دهم هجری می ‌باشد.

مسجد جامع وركان باقی مانده از آثار دوره صفوی است و در روستای وركان و در 45 كيلومتری جنوب باختری كاشان واقع شده است. گنبد مركزی بنای اين مسجد فرو ريخته ولی بنای اين مسجد دارای نقشه‌ای خاص و پر تكلف است به طوری كه تزيينات آن بيش از آن که به محل عبادت شباهت داشته باشد، معماری تالارها و آسايشگاه‌های شاهزادگان را به ياد می‌آورد. تالار اصلی اين مسجد هشت ضلعی بوده که در گذشته پوشش گنبدی داشته و ورودی اصلی به آن راه دارد. محراب مسجد جامع وركان در مركز يک طاق نمای كم عمق و مقابل ورودی واقع شده است.

مسجد گذر بابا ولی با كاشی كاری خشتی دوره قاجاريه تزيين شده است. بنای اين مسجد در كوی طاهر و منصور واقع شده و دارای صحن وسيع، دو شبستان فوقانی و تحتانی، مهتابی تابستانی و دو ايوان بزرگ در جبهه‌های جنوبی باختری و جنوب خاوری است. تاريخ اين كاشی كاری ها، ‌در كتيبه قرآنی كه به خط نسخ نوشته شده، 1276 هـ . ق ذكر شده ولی اين بنا قديمی ‌تر از آن و احتمالا هم زمان با احداث گذر و بازارچه بابا ولی الدين - اوايل سده سيزدهم هجری ـ ساخته شده است.

مسجد جامع قمصر از بناهايی است که از شيوه معماری آن می توان دريافت که اين بنا مربوط به دوران قبل از صفويه است. بنای اين مسجد فاقد سنگ نوشته و كتيبه تاريخی می باشد. اين بنا مشتمل بر صحن مستطيل شكلی به ابعاد 02/11 × 30/14 متر است كه در اضلاع جنوبی و شرقی، شبستان ستون دار و در اضلاع شمالی و غربی، به قرينه اضلاع مقابل، صفه‌ها و ايوان‌هايی ساخته‌اند. ورودی اين بنا از ميانه ضلع باختری است.

اين بنا در روستاي ورکان در 45 کيلومتري جنوب باختري کاشان واقع شده و به نظر مي ‌رسد که از آثار دوره ايلخاني باشد. بنايي با طرح مربع مستطيل است که از خشت خام بنا شده است. اساس بنا، گنبدخانه‌اي به قطر تقريباً 40/6 متر است که با هشت دهانه و دالاني در برگرفته شده است. سه دهانه مجاور ورودي، از بقيه وسيع‌ترند. محراب، تورفتگي ساده‌اي بر روي محور اصلي بنا است. گنبد بنا در اثر زلزله فرو ريخته، با اين حال، حجم باقي مانده نشان عظمت و مهارتي است که در ساخت مسجد به کار رفته است. در جلوي بنا، تالاري است که در دوره اخير ساخته شده است.

در ميان ده قمصر بنايی ساده و مركب از يک چهار ديواری با پوشش تير پوش به نام مسجد ميان ده قرار دارد که از اين بنا به نام مسجد امام حسن(ع) نيز نام برده شده است. محراب گچ بری نفيسی به ارتفاع 309، ‌عرض 228 و عمق 50 سانتی ‌متر با كتيبه‌هايی به خط كوفی، نسخ و ثلث و نقوش متنوع اسليمی و گل و بته تزيين شده و دارای دو حاشيه، ‌دو طاق نما با قوس تيزه ‌دار و بقايای دو سر ستون در هر طرف طاق نمای فوقانی اثر ارزنده مسجد ميان ده است. آبی لاجوردی زمينه نقوش و كتيبه‌های محراب همچنان زينت بخش اين مسجد است. محراب مسجد ميان ده، از نظر طرح و تزيينات و اسلوب كلی، شباهت زيادی با محراب‌های قرن ششم هجری دارد و به شماره 369 به ثبت تاريخی رسيده است.

مسجد جامع سرآور در روستای سرآور در 18 كيلومتری شمال خاوری گلپايگان قرار دارد و از لحاظ معماری و سقف‌ بندی ساختمان و ستون‌ها و حمال‌های چوبی بنا، قابل توجه است. روی در مسجد، تاريخ 979هـ . ق ديده می ‌شود. منبر چوبی مسجد دارای كتيبه‌ای به خط نسخ است و در پايان كتيبه سال 811هـ . ق كنده شده است.

مسجد جامع گلپايگان از آثار با ارزش دوره سلجوقی است كه در زمان ابوشجاع محمد (511-498هـ . ق) فرزند ملک شاه سلجوقی بنا گرديده و در دوره قاجار الحاقات زيادی در آن صورت گرفته است. هسته اوليه و سلجوقی اين مسجد، گنبدخانه‌ای به ابعاد داخلی 10×10 متر است كه با گنبدی از نوع تركين و بلند پوشيده شده در ضلع جنوبی آن محرابی نفيس و در اضلاع ديگر درگاه‌هايی وجود دارد. اين گنبدخانه در طی قرون گذشته تغييرات ناچيزی پذيرفته و اصالت خود را تا به امروز نگه داشته است. سطوح داخلی گنبدخانه با كتيبه‌های آجری به خط كوفی تزيين شده است. اين بنا دارای دو محراب آجری اصلی و فرعی است كه با نقوش و كتيبه‌های آجری و به نحو بسيار زيبايی تزيين شده و در دوره صفوی نيز الحاقاتی از جمله مقرنس كاری محراب اصلی صورت گرفته است. كتيبه‌های محراب که در سال 508 هـ . ق توسط ابونصر ابراهيم بن محمد بن ابراهيم كه همان سازنده گنبدخانه است ساخته شده، به خط كوفی تزيينی و كوفی گره‌ دار، مشتمل بر آيات قرآنی و عبارات تاريخی است. در طرف راست صحن، يک دالان معمولی با سه دهانه با پوشش گنبدی قرار دارد. نمای قرينه آن، از سه ايوان تركيب شده و پشت ايوان‌ها، نمازخانه‌ای با پوشش كوتاه است و طاق آن از ارتفاع 60 سانتی ‌متری شروع شده است. اين نمازخانه در جنوب با يک دهانه باريک تر از بقيه تمام می ‌شود. در شمال صحن، ايوان وسيعی وجود دارد. جدار جنوبی مسجد در بيرون دارای ايوان زيبايی است.

مسجد جامع نايين، در سده‌ نخست هـ . ق، در زمان خلافت عمر، به سبک مسجدهای عربی ساخته شده است اين مسجد يک مناره دارد و گنبد آن يک پوسته است. اين مسجد از كهن‌ترين مسجدهای ايران است و از لحاظ معماری شامل صحنی است كه شبستان‌های بزرگی به گونه چهل ستون، در سه سوی آن قرار دارد. در گوشه شمال خاوری نيز ايوانی سراسری با يک رديف ستون بنا شده که تا سده 4 هـ . ق در تزيين‌های آجری پيرامون صحن و به ويژه گچبری ‌های طاق‌ها و پايه‌های نزديک محراب آن، وجود داشته اند آجر كاری پيرامون صحن مسجد جامع نايين با آجر كاری ‌های سردر شمالی مسجد حكيم در اصفهان، كه از دوره ديلمی بوده است. همانندی دارد كه بيان ‌گر ادامه كارهای ساختمانی و تزيين آن در زمان آل بويه است. در مسجد نايين منبری زيبا و عالی وجود دارد كه می ‌گويند همانند منبر مسجد مدينه الرسول (ص) و منبر مسجد گوهرشاد است. در گوشه جنوبی مسجد، منار آجری به بلندی 28 متر قرار دارد كه بدنه آن استوانه‌ای شكل نبوده و هشت گوشه‌ای است.

مسجد بابا عبد الله در نزديكی بازار نايين واقع شدده و بنای اصلی آن طبق كتيبه تاريخی ثبت شده، در سال 700هـ . ق به روزگار فرمانروايی غازان خان به امر شمس الدين عبدالله ساخته و در سال 737 هـ . ق تعمير شده است. بنای كنونی مسجد مشتمل بر سردر، صحن، شبستان‌های متعدد و گنبدخانه است. فضای ورودی، علاوه بر ساباط، متشكل از پيش طاق، درگاه، دالان و ايوان است. در ضلع جنوبی صحن، گنبدخانه بزرگی مربوط به بنای اصلی با نقشه مربع قرار گرفته و بر بالای آن، گنبد بزرگ و سالمی برپا شدده است. هر ديوار داخلی گنبدخانه دارای درگاه، طاق نماها و تزيينات مقرنس كاری است. در پاكار گنبد، كتيبه‌ای آبی رنگ در زمينه گچی وجود دارد. در اين گنبدخانه، بر لوحی چوبی كه زمانی قسمتی از منبر بوده و اكنون بر ديواره محراب نصب شده، عباراتی به تاريخ اول محرم سال 700 هجری نوشته شده است. همچنين در داخل گنبدخانه تعداد 10 قبر واقع است كه به نظر می ‌رسد مربوط به دوره ايلخانان باشد. در جلوی گنبدخانه، شبستانی ساخته شده كه سه دهانه دارد. دهانه وسط اين شبستان، بزرگ تر از دو دهنه ديگر بوده و بی ‌شباهت به ايوان نيست. در وسط جبهه رو به روی اين بخش، يک ايوان و در طرفين آن، دالان‌هايی ساخته شده است. در جبهه غربی صحن، شبستان ستوندار نسبتاً كوچكی ساخته شده كه سه دهنه به طرف صحن دارد. در طرف ديگر صحن رو به روی شبستان مذكور سه غرفه تعبيه شدده كه نمای آن با نمای شبستان غربی متقارن است. در زير بخشی از صحن، شبستان زمستانی ساخته‌اند كه روشنايی آن از طريق روزنه‌های كف صحن تأمين می ‌شود. به نظر می ‌رسد كه در گذشته از پشت بام شبستان جبهه غربی به عنوان مهتابی استفاده می ‌شده است.

مسجد فرخی كه در روستای فرخی از توابع جندق نايين واقع شدده، در سال 1256هـ . ق به دستور حاج سيد ميرزا جندقی و قاضی نامور جندق و بيابانک ساخته شده است. اين مسجد دارای گنبد و يک ايوان بزرگ است كه محرابی گچبری دارد. صحن مسجد حدود 40×20 متر وسعت دارد.

مسجد قديمان در كنار حسينيه كلوان و در امتداد راه منتهی به دروازه كلوان قرار دارد. مشهور است كه اين مسجد، اولين مسجد جامع نايين در قرون نخستين هجری بوده است. اين نكته با توجه به شواهد تاريخی و الگوی شكل‌ گيری شهر، غيرمتحمل نيست. بنای مسجد بسيار ساده و فضای اصلی آن، تنها شبستان ستونداری در جهت قبله است كه ظاهراً تعمير و بازسازی شده است. در سه جبهه ديگر صحن، تعدادی غرفه و طاق نما وجود دارد. در زير صحن مسجد، يک شبستان زمستانی وجود دارد كه روشنايی آن توسط روزنه‌هايی كه در كف مسجد قرار دارد و روی آن ها را با سنگ مرمر پوشانده‌اند، تأمين می گردد. راه دسترسی به اين شبستان، از داخل كوچه سرپوشيده منتهی به حسينيه و در زير محلی كه به قدمگاه حضرت امام رضا مشهور است، قرار دارد. اين بنا دارای دو ورودی ساده است.

مسجد جامع جندق در مركز قلعه جندق از توابع شهرستان نايين در دشت لوت واقع است. ورودی مسجد، رو به شمال در ساباطی باز می ‌شود. صحن مسجد، مربع مستطيل است و در هر يک از اضلاع خاوری و باختری آن، سه غرفه با آسمانه‌های ضربی ديده می ‌شود. گنبد آجری مسجد با طرح حصيری در ضلع جنوبی بر روی اتاقی چهار ضلعی استوار است. اين مسجد دارای دو شبستان است که يكی از آن ها در پشت غرفه‌های مسجد و ديگری به صورت مجزا در سمت شمالی مسجد واقع است و به عنوان شبستان زنانه مورد استفاده قرار می ‌گيرد. به نظر می ‌رسد كه اين شبستان بعدها با ايجاد گذری، از بنای اصلی مجزا شده باشد. در خصوص تاريخ ساخت مسجد اطلاع دقيقی در دست نيست، ولی در آن زيلوهايی قديمی به تاريخ 960 و 1034 و 1044هـ . ق وجود دارد كه می ‌توان ساخت بنای مسجد را قبل از اين تاريخ‌ها دانست. پشت ديوار ضلع غربی مسجد، حسينيه‌ای قرار دارد كه اطراف آن را غرفه‌های دو طبقه‌ای با طاق‌های جناغی در بر گرفته است.

مسجد جامع خور در شهرستان خور در حاشيه دشت لوت واقع است. اين شهر در حال حاضر از توابع نايين است، اما در گذشته از توابع سمنان به شمار می‌آمده است. ساختمان اوليه آن در سال 1250هجری توسط نوروزعلی خان بنا شدده كه مشتمل بر شبستانی ستوندار و زيرزمينی دو طبقه قسمتی برای زنان و قسمتی برای مردان بوده است. پوشش طاق شبستان، بر روی شش ستون قطور استوار می ‌شده است. اين بنا در جريان سيل ارديبهشت 1358 شمسی ويران گشته و بنای جديد به جای آن ساخته شده است.

مسجد جامع ابيانه در روستای ابيانه و در دامنه شمال باختری كوه كركس در 28 كيلومتری شهر نطنز قرار دارد که مهم ترين بنا و اثر تاريخی اين روستا بوده و از ديرباز وجود داشته و بارها تعمير شده است. در محراب بزرگ مسجد كه از چوب گردو ساخته شده و منبت كاری های زيبايی دارد، كتيبه ‌های قرآنی برجسته با نام بانی آن، مولانا عزالدين فرزند مولانا بهاءالدين محمد و تاريخ 776 هـ . ق وجود دارد. در سقف مسجد نيز تخته‌ هايی از چوب گردو با نقشه منظم هندسی مربع شكل و با طرح زيبايی قاب بندی و به كار برده شده است. قديمی ترين اثر تاريخی اين مسجد، منبر چوبی و منبت ‌كاری شده آن است كه در سال 466 هـ . ق ساخته شده و کتيبه آن به خط كوفی نوشته شده است. آخرين تعمير اين بنا در سال 1311 هـ . ق و توسط استاد صفرعلی بيدگلی انجام شده است.

مسجد پرزله در روستای ابيانه واقع شده و به نظر می رسد که جزو آثار دوره صفوی باشد. بنای مسجد مشتمل بر يک شبستان ستوندار با پوشش مسطح تير چوبی و ستون‌های چوبی بوده و دارای درهای كنده ‌كاری شده و قديمی است كه بر آن ها كتيبه ‌هايی نگاشته شده است. کتيبه درب خاوری مسجد كه به گرمخانه باز می شود مربوط به 701 هـ . ق است و با كنده ‌كاری های زيبايی تزيين شده است. کتيبه درب ديگر مسجد مربوط به 1058 هـ . ق و وقف مولانا عماد نامی است. كتيبه ديگر اين مسجد مربوط به سال 950 هـ . ق می باشد.

مسجد حاجت گاه در روستای ابيانه واقع شده و به نظر می رسد که جزو آثار دوره صفوی باشد. بنای مسجد مشتمل بر يک شبستان ستون دار و پوشش مسطح تيرچوبی است. ستون ‌های شبستان چوبی و درب ورودی آن كنده كاری شده و مربوط به سال 953 هـ . ق است.

مسجد حاج قاسم در محله سرپشته شهر نطنز واقع شده و از بناهای احداث شده توسط حاج سيد ابراهيم ـ فرزند حاج سيد قاسم زواره ‌ای ـ به سال 1280 هـ . ق است. حاج سيد ابراهيم پس از درگذشت پدرش، اين مسجد را به نام او بنا کرد. حياط مسجد كه دارای دو در ورودی است در سطحی پايين ‌تر از كوچه قرار گرفته است. اين اختلاف سطح به اين منظور بوده كه مظهر قنات آبی كه رشته ‌ای از قنات خواجه قاسم است در حياط مسجد قرار بگيرد. شبستان مسجد از سه چشمه تشكيل شده كه چشمه خاوری آن دو طبقه است. در پيشانی محراب و در متن كاشی معلقی می توان «سال 1280» را - كه تاريخ بنای مسجد است - خواند. درهای شبستان مسجد كه به حياط باز می شوند از نوع چوبی مشبک با نقش هشت مربع آلت و لغت هستند.

اين بنا در محله خواجه در مركز شهر نطنز واقع شده و منسوب به خواجه قاسم مستوفی است، اما با توجه به مندرجات وقف نامه حاج سيد مرتضی قصبه‌ ای مورخ 12 ربيع الاول سال 1222 هـ . ق معلوم می شود كه اين مسجد از ساخته‌ های وی بوده است. بنای قديمی مسجد به صورت دو طبقه ساخته شده و دارای شبستان ‌های ستوندار با پوشش طاقی بوده است، اما پس از تحمل خرابی های بسيار و در سال 1360 شمسی تخريب شده و بنای جديدی به جای آن ساخته شد.

مسجد جامع افوشته به همراه آب انبار و دارالسياده قديمی در روستای افوشته و در 2 كيلومتری نطنز در اطراف يک ميدان مربع شكل قرار دارد. به نظر می رسد که بنای مسجد متعلق به دوره تيموری (قرن نهم هجری) باشد كه در دوره‌ های بعد به طور وسيع بازسازی شده است. تنها اثر قابل توجه مسجد، دو جفت در چوبی منبت ‌كاری شده مربوط به قرن نهم هجری است كه در حال حاضر در آرامگاه سيد واقف نگهداری می ‌شوند با توجه به مشابهت منبت كاری اين دو در به نظر می ‌رسد كه هر دو توسط استاد علی نجار نقار ساخته شده باشد. با توجه به اين كه در متن كتيبه از مالكيت شخصی درها صحبت شده است، احتمالا اين درها از جای ديگری به اين مسجد منتقل شده ‌اند. در گوشه باختری ميدان، سردری با كاشی كاری و كتيبه معرق وجود دارد كه در كتيبه آن نام شاهرخ تيموری و نوه او علاء الدوله ذكر شده است. ساختمان دارالسياده را به حسن بن حسين الحسينی و تاريخ 849 هـ . ق نسبت داده و سازنده آن را شيخ حسن بن نظام الدين بنايی اصفهانی ذكر كرده اند.

در اين مكان مجموعه‌ای است از چندين ساختمان كه بنای اوليه آن را در زمان الجاتيو خدابنده و پسرش ابوسعيد بهادرخان بدين گونه احداث نموده‌اند.

اين بنا در يكی از محله‌های غربی شهر به نام مير و در كوچه‌ای به همين نام واقع شده و دارای سردرب رفيع و شبستان ستون دار و محراب گچ بری نفيسی است. ابعاد خارجی مسجد 7/50×6/78 متر بوده كه امروزه به صورت نيمه ويران در آمده است. مسجد در گذشته وسعت بيشتری داشته كه امروزه ويرانه‌های آن در سمت جنوب خاوری مسجد مشهود است. سردر بنا به عرض 107 سانتی ‌متر، در طرفين دارای دو طاق نمای تزئينی در دو طبقه است. در دو سوی فضای داخلی سردر نيز دو طاق نمای آجری ديگر تعبيه شده است. سقف سردر با آجرهای نقش داری تزيين يافته كه لبه آن را كتيبه‌ای گچ بری كه سقف را دور می ‌زده، فراگرفته بوده كه متأسفانه عمده كتيبه از بين رفته و بخش باقی مانده نيز ناخواناست. ورودی شبستان در سمت چپ راهرو يا دالان ورودی كه به طول و عرض 1/7×6 متر است قرار دارد. شبستان مسجد مربع شكل و طول هر ضلع آن در حدود 6 متر است. پوشش اين شبستان متشكل از 9 گنبد كوچک، بر چهار ستون مكعب شكل به قطر هر يک 3/17 متر قرار دارد. در پايه طاق، در سمت شرق و غرب، هر يک سه روزنه جاسازی شده است.